Tak zachowywała się mama, gdy tata wracał do domu. Dziś widzi skutki

Iwona dorastała w niewielkim mieście w centralnej Polsce. – W domu nigdy nie było ciszy. Zawsze ktoś coś robił, sprzątał, prał, gotował, naprawiał. Mama nie usiadła, dopóki wszyscy nie poszli spać. Jak smażyła na obiad placki albo naleśniki, to jadła na stojąco. Kawę piła w biegu. A jak na chwilę usiadła, to zaraz wymyślała sobie kolejne zajęcia: uprać firanki, przetrzeć wszystkie srebra, umyć okna. Wciągała w to mnie i moją siostrę. Musiałyśmy albo pomagać, albo się uczyć. Oprócz szkoły mało wychodziłam z domu – opowiada Iwona.

Największa mobilizacja miała jednak miejsce, kiedy z pracy wracał jej ojciec. – Tego nie zapomnę nigdy: mama siedzi w kuchni i pali papierosa. Dzwoni domofon – ojciec wracał z pracy codziennie o czwartej. Mama natychmiast zrywa się z krzesła, gasi papierosa, łapie za szczotkę i zaczyna zamiatać. Kiedyś ojciec po powrocie do domu zastał ją, jak rozwiązywała krzyżówki. Przez cały wieczór potem gadał, jaki jest zapracowany, jak ma w życiu ciężko. Nie to co my – mówi Iwona, dziś prawie 40-letnia. – Mam już własną rodzinę, ale odpoczywać nadal nie umiem. Gdy to robię, czuję się winna.

Poczucie winy pojawiające się w chwili, kiedy czymś się nie zajmujesz, to sygnał, że odpoczywasz nieefektywnie lub za mało, żeby się zregenerować – zwraca uwagę psycholożka Magdalena Rybicka w artykule opracowanym dla Poradni Zdrowia Psychicznego Harmonia.

Iwona jest matką dwójki dzieci. – Wracam z pracy, zaraz potem obiad, lekcje, ogarnianie domu i różnych spraw. Nawet gdy wiem, że mogłabym usiąść z dziećmi, to coś mnie goni. Jakby w mojej głowie siedział głos mamy albo ojca: "Rusz się, zrób coś, nie leń się".

Czy czuje się zmęczona? – Bardzo – odpowiada bez wahania. – Ale odpocząć nie mam kiedy.

Agata Pajączkowska, psychoterapeutka z poradni Psychowskazówka, zwraca uwagę, że żyjemy w "kulturze produktywności", która podsyca ten problem. Media społecznościowe wzmacniają przekonanie, że zawsze trzeba być aktywnym, kreatywnym, zapracowanym, "w drodze". Odpoczynek nie ma dobrego PR-u – wygląda jak brak ambicji. – Wewnętrzna presja i motywacja zewnętrzna bywają trudne do pokonania, szczególnie w przypadku osób, które nie są pewne siebie i mają niską samoocenę – zauważa ekspertka.

Beata, tak jak Iwona, długo żyła w przekonaniu, że na odpoczynek trzeba sobie zasłużyć. Że jak nie padniesz z wycieńczenia, to jeszcze nie moment na relaks.

– U nas odpoczywało się tylko po chorobie i trochę na pół gwizdka – opowiada. – Mama mówiła, że kobieta musi zawsze wszystko ogarniać. Ojciec nic nie robił w domu. Stale byłam świadkiem, jak mama sprzątała po całym dniu pracy, a tata siedział przed telewizorem. I ona nigdy się nie buntowała. Mówiła tylko: "Nie będę jak moja matka, która całe życie narzekała". Dziś wiem, że to był jej sposób na przetrwanie.

Dorosłe życie Beaty do niedawna wyglądało podobnie. – Na urlopie nie potrafiłam usiedzieć w miejscu. Planowałam atrakcje, zwiedzanie, żeby każdy dzień był inny i "dobrze wykorzystany", a potem wracałam do pracy bardziej zmęczona niż przed wyjazdem – wyznaje. – Dopiero mój mąż stwierdził, że nie możemy tak dłużej żyć. Na terapii, na którą mnie namówił, za co jestem mu wdzięczna, zrozumiałam, że odpoczynek to nie nagroda, a coś zupełnie normalnego. Zaczęłam od prostych rzeczy, np. pięć minut z kawą bez telefonu albo spacer bez celu, nie "po coś". Na początku czułam niepokój, że tracę czas, jednak w końcu zaczęłam odpuszczać, wiedząc, że jeśli nie odpocznę, nikt na tym nie zyska – ani ja, ani moja rodzina. Dziś jest już znacznie lepiej, choć zdarza mi się jeszcze mieć wyrzuty sumienia, jeśli w sobotę nie zrobię generalnych porządków.

Odpoczynek jest ważny i potrzebny

Nie wszyscy chcą lub potrafią odpoczywać. Z badania serwisu LiveCareer.pl "Work-life balance Polaków" wynika, że aż 67 proc. respondentów ma wyrzuty sumienia, gdy w czasie wolnym od pracy odpoczywa zamiast pracować. Natomiast dane Głównego Urzędu Statystycznego wskazują, że osoby między 35. a 44. rokiem życia poświęcają na obowiązki najwięcej czasu spośród wszystkich grup wiekowych, co realnie ogranicza przestrzeń na regenerację.

Odpoczynek to jednak nie luksus, a biologiczna konieczność, dzięki której ciało i mózg mogą wrócić do równowagi po okresie napięcia. Badania naukowców z Uniwersytetu Stanforda pokazują, że już nawet 15 minut świadomego relaksu dziennie obniża poziom kortyzolu (tzw. hormonu stresu), a regularne przerwy poprawiają koncentrację i pamięć nawet o 20 proc. Naukowcy z Yale w najnowszych badaniach podkreślają, że leniuchować wręcz trzeba: jeden luźny dzień w tygodniu może przynieść naszemu organizmowi oraz psychice ogromne korzyści – z dłuższym życiem włącznie. Chodzi przede wszystkim o świadome odpuszczanie obowiązków.

Jak – jednak zauważa psychoterapeutka Agata Pajączkowska – przekonanie, że odpoczynek jest stratą czasu, to często wzorzec wyniesiony z domu; rodzice, którzy nie pozwalali sobie na przerwę i nieświadomie przekazali swoim dzieciom komunikat: "Jesteś coś wart/a wtedy, gdy coś robisz". Do tego dochodzi wcale nierzadkie idealizowanie rodziców i presja, aby spełniać ich oczekiwania. – Patologiczne poczucie winy, które pojawia się w czasie odpoczynku, może wynikać również z faktu, że rodzice, pracując ponad siły, podkreślali, że robią to dla naszego dobra – wyjaśnia ekspertka.

Jest dobra wiadomość: odpoczywania można się nauczyć, nawet jeśli nie wynieśliśmy tego z rodzinnego domu. Agata Pajączkowska: – Zmiana sposobu myślenia zaczyna się od rozpoznania schematów, które wpływają na nasze postępowanie i podejmowane decyzje. Warto wsłuchać się w siebie, poobserwować się, zastanowić, jaki jest cel naszych działań, do czego dążymy, co chcemy uzyskać. Zmiana nie musi być od razu duża, aby nie nasilić poczucia winy. Musimy przyjąć do wiadomości, że mamy prawo do odpoczynku, że nie musimy być na każde czyjeś skinienie, że zmęczenie to naturalny stan i że każdy organizm potrzebuje regeneracji – tak samo jak snu czy jedzenia. Pomóc mogą w tym asertywność i poczucie własnej wartości.