Polski król tonął w długach. Żona znalazła szemrane rozwiązanie

Chroniczny brak pieniędzy stanowił problem dla wszystkich elekcyjnych władców Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Nie inaczej było również w przypadku panującego w latach 1632-1648 Władysława IV Wazy.

Jak zauważa Jerzy Besala w książce pt. "Rzeczpospolita szlachecka. Barwny świat", monarcha "już w trzy lata po objęciu rządów, w 1635 roku, zadłużył skarb na 700 tys. złotych. Niebawem dług urósł do ogromnej sumy czterech milionów". W przeliczeniu na współczesną walutę daje to odpowiednio 95 oraz 543,5 miliona złotych.

Z pustą szkatułą borykali się, rzecz jasna, nie tylko władcy nad Wisłą. W Europie Zachodniej znanym od dawna sposobem na podratowanie monarszego budżetu był handel urzędami. W Rzeczpospolitej długo jednak proceder ten nie był aż tak powszechny.

Zgodnie z tym, co pisze Jerzy Besala, również Władysław IV poczynał sobie początkowo w tym przedsięwzięciu względzie nieśmiało:

"(…) od Albrychta Stanisława Radziwiłła dostał 24 tys. złotych [3,26 miliona PLN] za nadanie mu starostwa kowieńskiego, a za Gieranojny – skromne 1000 zł [135,5 tysiąca PLN].

Nie zawsze jednak król kierował się chęcią pozaustawowego zysku: np. jeden z kandydatów na podkanclerza oferował monarsze 40 tys. czerwonych złotych łapówki. Władysław IV nie skorzystał z propozycji i mianował w 1638 r. podkanclerzym zdolniejszego Jerzego Ossolińskiego – bez łapówki".

Nieprzyjęcie korzyści majątkowej tym lepiej świadczyło o monarsze, jeżeli weźmiemy pod uwagę, że będący monetą obrachunkową czerwony złoty w połowie lat 30. XVII wieku miał 5,5 raza wyższą wartość niż używany na co dzień złoty polski.

W związku z tym królowi za sprzedaż urzędu oferowano równowartość blisko 30 milionów dzisiejszych PLN! Postawa Władysława IV uległa jednak całkowitej zmianie za sprawą ślubu z drugą żoną – Ludwiką Marią Gonzagą.

Ledwo Francuzka przybyła nad Wisłę w 1646 roku, a zaczęło się kupczenie urzędami państwowymi na niespotykaną wcześniej skalę. Już po paru miesiącach kardynał Maciej Łubieński pisał z goryczą do Władysława IV, że nieważne stały się zasługi, "zdrowy rozum", ale "kto więcej da, ten dygnitarzem, a urzędnikiem zostanie".

Słowa kościelnego prominenta doskonale oddawały to, co działo się w kraju. Sama królowa, w cytowanym przez Kamila Janickiego na kartach książki "Damy srebrnego wieku" liście do trzęsącego Francją kardynała Mazarina, bez ogródek przyznawała:

"Najważniejsza sprawa, jaką mogę się tu zajmować, to są promocje, które nie powinny być dawane inaczej, jak tylko za moim pośrednictwem. Osiągnę poważne korzyści dzięki wielkim sumom, które otrzymam, i dzięki posłusznym ludziom, których wykreuję".

Kwoty inkasowane przez królową były rzeczywiście imponujące. Już w pierwszym roku miała ona uzyskać niebagatelne 600 tysięcy złotych polskich, co daje jakieś 81,5 miliona PLN w dzisiejszych pieniądzach. Jak czytamy w książce "Rzeczpospolita szlachecka":

"Walka o urzędy tak się nasiliła, że nie wahano się «uśmiercać» urzędników w oczach króla, choć cieszyli się dobrym zdrowiem – byle wymóc na monarsze intratny urząd. Przy okazji wytworzył się swoisty cennik: województwo smoleńskie szło za 60 tys. [8,1 miliona PLN], kasztelania sandomierska – za 30 tys. złotych. Tę ostatnią «kupił» Stanisław Witowski".

"Stanisław Lubomirski w liście z 1648 r. do sejmiku proszowickiego wspominał wręcz o istniejących taksach na urzędy. 9 grudnia 1650 r. król Jan Kazimierz oddawał w izbie senatorskiej w przytomności trzech stanów pieczęć mniejszą Hieronimowi Radziejowskiemu.

Wręczając ją, Łukasz Opaliński rzucił w twarz Radziejowskiemu, że «nie zasługami, lecz pieniędzmi dostąpił» urzędu podkanclerzego".

Sam Opaliński wcale nie był lepszy, bowiem w tym samym roku kupił sobie stanowisko marszałka nadwornego koronnego. Przy czym płatność rozłożył na raty i przekazał tylko pierwszą transzę w wysokości zaledwie dwóch tysięcy złotych. Dalszej części nie zamierzał już płacić. Urzędy były bowiem w Rzeczpospolitej z zasady dożywotnie, więc król niewiele mógł mu zrobić.

Jak podkreśla Jerzy Besala, mimo że początkowo średnia i drobna szlachta głośno sprzeciwiała się praktykom jawnego kupczenia urzędami, to "lawina ruszyła i już nic nie było w stanie jej powstrzymać. (…) Brudne pieniądze schodziły niżej i same zaczęły pchać się do rąk szlachty, gdy królowa forsowała program reform vivente rege".

Artykuł powstał głównie w oparciu o książkę Jerzego Besali pt. "Rzeczpospolita szlachecka. Barwny świat", (Bellona 2024)

Bibliografia:

• Jerzy Besala, Rzeczpospolita szlachecka. Barwny świat, Bellona 2024.
• Tadeusz Czacki, O litewskich i polskich prawach, o ich duchu, źródłach, związku i o rzeczach zawartych w pierwszym Statucie dla Litwy 1529 roku wydanym, Kraków 1861.
• Kamil Janicki, Damy srebrnego wieku. Królowe przepychu i upadku, Wydawnictwo Literackie 2022.