Rośnie w naszych lasach, szczególnie w Polsce Południowej, ale można go również spotkać w Puszczy Białowieskiej, Knyszyńskiej, a czasami także w starych parkach.
Naturalnie roślina ta zawsze występuje wśród drzew, ponieważ nie lubi pełnego nasłonecznienia. Jeśli chodzi o gleby, najkorzystniejsze są te o większym uwilgotnieniu i bogate w próchnicę.
Nazwa czosnku wywodzi się od tego, że zauważono niedźwiedzie, które po przebudzeniu z zimowego snu zajadały się soczystymi liśćmi tej rośliny. Najprawdopodobniej nie chodziło tutaj jedynie o zaspokojenie głodu, ale również pozbycie się pasożytów z przewodu pokarmowego.
Czosnek niedźwiedzi jest jednym z kilku gatunków dzikich czosnków, ale pozostałe występują na terenach bardziej otwartych i mają lancetowate liście. Można je także obserwować przez całe lato, aż do jesieni. Czosnek niedźwiedzi pojawia się nad ziemią tuż po zimie, gdy zniknie śnieg. Okres kwitnienia przypada na przełom kwietnia i maja. Pod koniec maja wydaje nasiona i wtedy część nadziemna ginie, zostaje jedynie cebula, która czeka do następnej wiosny. Liście czosnku, chociaż wizualnie przypominają liście konwalii czy tulipana, wyróżniają się silnym zapachem. Jest on bardzo charakterystyczny, ale dla pewności zawsze można spróbować liścia i poczuć przyjemny czosnkowy smak.
W Polsce czosnek niedźwiedzi na stanowiskach naturalnych objęty jest częściową ochroną, czyli na zbiór roślin w lesie potrzebujemy zgody Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Mam jednak wrażenie, że przepis ten powinien dotyczyć zakładów, które mogą przetwarzać tę roślinę w dużych ilościach. Pozyskiwanie na niewielką skalę przez poszczególne osoby nie zaszkodzi tym roślinom. Pamiętajmy, aby robić to ostrożnie i rozważnie, tak by naturalne stanowiska nie uległy zubożeniu. Nie należy zrywać wszystkich liści z jednej rośliny, a tylko 1-3 sztuki, pozostawiając resztę wraz z pędami.
Najlepszym rozwiązaniem jest zebranie nasion i zasianie ich pod drzewami oraz krzewami w swoim ogrodzie lub po najbardziej zaciemnionej stronie budynku. Nasiona siejemy tuż po ich zbiorze późną wiosną, bo szybko tracą zdolność kiełkowania. Cebulki możemy sadzić do końca września, aby wiosną móc cieszyć się swoimi roślinami. Należy jednak pamiętać, że roślina ta nie toleruje pełnego słońca i lubi żyzną, wilgotną glebę. Jeśli zostawimy pędy nasienne, czosnek sam się rozsieje i z jednego po kilku latach powstanie gęsta kępa.
Okres zbioru trwa około miesiąca, od drugiej połowy marca do końca kwietnia (zależy to od tego, jak szybko ginie śnieg). Do celów kulinarnych czy leczniczych zbieramy liście czosnku, najlepiej do mementu ich zakwitnięcia, później liście zaczynają żółknąć i są mniej soczyste (po przyniesieniu do domu trzeba je spożyć w ciągu 3-5 dni lub przetworzyć).
Należy podkreślić, że czosnek niedźwiedzi jest naszą rodzimą rośliną, wykorzystywaną przez naszych przodków od tysięcy lat. Z kolei czosnek, który powszechnie uprawiamy w naszych ogrodach i używamy w kuchni w postaci ząbków, pochodzi z południowej Azji.
W okresie zbioru liście możemy spożywać na surowo w postaci sałatki, dodatku do kanapek, twarogu czy ziemniaków, ale również w dowolnie wymyślony sposób. Liście możemy również zamrozić, jednak po odmrożeniu, pomimo zachowanego aromatu, nie wyglądają najlepiej. Oczywiście można smażyć liście czosnku, jednak podczas obróbki termicznej tracą one część wartości. Czosnek możemy konserwować solą oraz kisić, zalewając osoloną wodą. Idealnie nadaje się do przygotowania pesto - wystarczy utrzeć go np. z pestkami dyni.
Bardzo dobrym pomysłem jest wytłoczenie soku z liści czosnku - jest to dość proste, ponieważ w liściach jest ponad 90 proc. soku. Gotowy sok można pasteryzować i przechowywać w ciemnym szkle. W smaku doskonale oddaje smak świeżej rośliny, a do tego ma wiele zdrowotnych właściwości. Poleca się profilaktyczne zażywanie przeciwmiażdżycowe, zapobiega również zawałom i zatorom (spożywać ok. 50 ml dziennie przez 2-3 tygodnie). W celu pozbycia się pasożytów pić przez kilka dni, rano na czczo, 50-100 ml, zależnie od wieku.
W krajach takich jak Ukraina czy Rosja czosnek niedźwiedzi jest bardziej popularny niż w Polsce i nazywany „czeremsza”. Tam też często oddzielnie przetwarza się blaszki liściowe, a oddzielnie ogonki, które ukrywają się pod liśćmi, mają zielono-biały kolor, zawierają więcej cukrów niż liście i doskonale nadają się do marynowania.
Jeśli podczas zbierania liści wyrwie się cebulka czosnku, która najczęściej bardzo lekko trzyma się w ziemi, można również ją wykorzystać. Po dokładnym umyciu, zalać alkoholem (min. 25 proc.), odczekać kilka dni i spożywać jako nalewkę wzmacniającą.
Dlaczego jeszcze warto uwzględnić czosnek niedźwiedzi w swojej diecie? Jest bardzo zasobny w witaminę C, a także A i B2, zawiera cenne makro- i mikroelementy, takie jak: siarka, żelazo, selen i wapń. Podobnie jak jego kuzyni, czyli czosnek ogrodowy i cebula zwyczajna, ma silne właściwości bakteriobójcze i odkażające. Jest wskazany choćby przy przeziębieniach i osłabieniu organizmu. Spożywanie czosnku podnosi odporność, ponieważ stymuluje produkcję immunoglobulin – przeciwciał, które w znacznym stopniu decydują o kondycji zdrowotnej organizmu. Czosnek niedźwiedzi zawiera substancję występującą w niewielu warzywach- adenozynę - która zmniejsza lepkość krwi oraz rozszerza i uelastycznia naczynia krwionośne. Dzięki temu zmniejsza ryzyko zawałów serca, zakrzepów, udarów, a także pomaga walczyć z nadciśnieniem. Na uwagę zasługuje również bardzo wysoka zawartość siarki. Pierwiastek ten wchodzi w skład budulca szczególnie tkanki łącznej, skóry, włosów, paznokci, a także kolagenu. Warto wspomnieć także, że czosnek działa żółciopędnie, przez co ułatwia trawienie i zapobiega wzdęciom.
Regularne spożywanie świeżego czosnku niedźwiedziego lub jego przetworów przez ok. 6 tygodni powoduje spadek poziomu złego cholesterolu, a wzrost poziomu dobrego. Podczas takiej kuracji hamowany jest także proces odkładania blaszek miażdżycowych w naczyniach krwionośnych.
Czosnek niedźwiedzi, podobnie zresztą jak czosnek ogrodowy, ma właściwości wiązania w organizmie toksyn. Jego spożywanie jest bardzo zalecane dla osób przebywających w nie najzdrowszym środowisku, zażywających leki, a także palących tytoń.
Warto wspomnieć, iż dziki czosnek zawiera duże ilości żelaza, ale również zwiększa przyswajalność tego składnika z innych źródeł. Spożywanie czosnku niedźwiedziego poprawia morfologię krwi. Niewątpliwie roślina ta może przedłużyć nam życie w dobrym zdrowiu, o ile uwzględnimy ją regularnie w naszej diecie. Obecnie czosnek niedźwiedzi jest również uprawiany, a więc dostępny w wielu punktach sprzedaży. Możemy więc bez ograniczeń korzystać z jego dobrodziejstw.
