Fitozwiązki - substancje do zadań specjalnych

Oprócz najważniejszych elementów pożywienia, jak węglowodany, białka, tłuszcze oraz witaminy i minerały, w produktach roślinnych występuje jeszcze jedna kategoria składników. Fitozwiązki, czyli wytwarzane przez rośliny substancje chemiczne, nierzadko wykazują działanie podobne do substancji czynnych w lekach.

To co chroni w sposób naturalny rośliny przed szkodliwymi czynnikami, może być korzystne także dla nas. Związki fitochemiczne zapewniają roślinom ochronę m.in. przed drobnoustrojami oraz owadami. Te wyspecjalizowane systemy obronne i produkowane przez nie substancje mają działanie przeciwbakteryjne, grzybobójcze i owadobójcze. Liczne badania wykazały, że wiele z nich można uznać za najsilniejszą broń, jaką dysponujemy w walce z chorobami i w procesie zapobiegania im. Organizmy roślinne zawierają jednak związki fitochemiczne w różnych ilościach - są one odpowiedzialne za kolor, zapach, smak m.in. warzyw, owoców, ziół i przypraw. Dotychczas naukowcy odkryli ok. 30 tys. tych substancji i nie jest to grupa jednolita pod względem chemicznym. Niektóre powszechnie występują w naszej żywności, ale nad przyswojeniem części z nich w korzystnej dla zdrowia dawce trzeba trochę się natrudzić.

Związki polifenolowe stanowią jedną z największych grup zaliczanych do fitozwiązków. Występują one w owocach, warzywach oraz innych roślinach, chroniąc je przed promieniowaniem ultrafioletowym oraz wolnymi rodnikami tlenowymi. Istnieje ponad 10 tys. różnych polifenoli roślinnych, które można podzielić pod względem budowy chemicznej następująco: kwasy fenolowe, flawonoidy, terpenoidy, związki azotowe. Ciekawym przykładem jest resweratrol, obecny m.in. w czerwonych winogronach, czerwonym winie, owocach jagodowych (np. jagody, truskawki, maliny, jeżyny) i orzechach ziemnych. Badania epidemiologiczne wskazują, że resweratrol redukuje ryzyko nie tylko chorób sercowo-naczyniowych, ale także pewnych nowotworów, w tym piersi, prostaty czy jelita grubego.

Wśród polifenoli na szczególną uwagę zasługują flawonoidy występujące powszechnie w liściach, kwiatach, owocach i nasionach roślin. Są one barwnikami, które nadają roślinom różne kolory – od żółtego w cytrusach po granatowy w owocach jagodowych. Według badań, społeczeństwa zachodnie dostarczają w codziennej diecie średnio 50– 800 mg flawonoidów, wschodnie natomiast nawet do 2 g, ze względu na duże spożycie produktów roślinnych, w tym strączkowych. Głównym źródłem flawonoidów w diecie są warzywa (m.in. cebula, pomidory, papryka, brokuły) i owoce (cytrusy, jabłka, jagody, czarne porzeczki, winogrona, aronia). Występują one również w niektórych zbożach, nasionach strączkowych, przyprawach, a także w czerwonym winie, zielonej herbacie, kawie i kakao.
Badania prowadzone pod koniec XX w. przyniosły wiele dowodów na aktywność przeciwnowotworową flawonoidów. Ze względu na właściwości antyoksydacyjne, związki te mają duże znaczenie w proflaktyce wielu innych chorób cywilizacyjnych, np. miażdżycy, cukrzycy, schorzeń neurodegeneracyjnych. Przykładem może być kwercetyna, uznawana za jeden z najcenniejszych składników przeciwalergicznych i przeciwzapalnych. Wykazuje ona działanie antyoksydacyjne, uszczelnia naczynia krwionośne i zmniejsza ich przepuszczalność, przeciwdziała zakrzepom i niweluje skutki stresu. Kwercetynę w znacznych ilościach znajdziemy w cebuli, brokułach, ciemnych winogronach i truskawkach, a także w kwiatach głogu i kasztanowca, które wykorzystuje się m.in. do produkcji leków.

Istotne dla ochrony przed chorobami nowotworowymi mogą być również karotenoidy, czyli rozpuszczalne w tłuszczach barwinki roślinne. Wśród nich najbardziej znane to: beta-karoten, likopen, luteina i zeaksantyna. Cennym źródłem pokarmowym tej grupy bioaktywnych składników roślinnych będą przede wszystkim żółte, pomarańczowe i zielone warzywa oraz owoce, m.in. marchew, pomidory, czerwona papryka, dynia, szpinak, cukinia, kapusta, morele, mango, melon. Karotenoidy nie tracą swoich cennych właściwości w czasie gotowania, przeciwnie, mistrzowsko wypada tu likopen - surowe pomidory mają go dużo mniej niż gotowane.

Najważniejszą cechą karotenoidów jest ich działanie przeciwutleniające. Barwniki te, zwłaszcza likopen, neutralizują działanie promieniowania ultrafioletowego, które przyczynia się do powstawania wolnych rodników. Dzięki temu rośliny żyją dłużej. Ale nasz organizm również zyskuje. Zahamowanie rozwoju wolnych rodników powstających na skutek słońca, używek, zanieczyszczonego powietrza czy złej diety zmniejsza ryzyko powstawania nowotworów. Karotenoidy chronią również przed chorobami serca, ponieważ blokują produkcję złego cholesterolu LDL prowadzącego do chorób krążenia, zabezpieczają więc naczynia krwionośne przed osadzaniem się blaszki miażdżycowej. Najlepsza jest dieta bogata w warzywa i owoce - główne źródło karotenoidów, ale w przypadku nowotworów lub chorób układu krążenia może okazać się konieczna suplementacja w dawkach ustalonych przez lekarza.

Spośród nich najbardziej znana jest allicyna, zaliczana do fitoncydów, czyli naturalnych substancji wytwarzanych przez rośliny w celu obrony przed drobnoustrojami. Co ciekawe allicyna nie występuje w nienaruszonej cebuli czy czosnku, lecz uaktywnia się w momencie miażdżenia lub krojenia (jako wynik reakcji pomiędzy dwoma innymi związkami). Po uszkodzeniu błon komórkowych miąższu tych warzyw substancje aktywne są uwalniane, w tworząc rezultacie nową – allicynę. To ona jest odpowiedzialna za prozdrowotne właściwości, ale też intensywny zapach czosnku i cebuli. Allicyna, która może wnikać do wnętrza komórki poprzez ścianę komórkową i oddziaływać na składniki cytoplazmy oraz enzymy, wykazuje właściwości antybiotyczne - działa przeciwbakteryjnie. Na jej strukturze oparte są preparaty stosowane jako środki przeciwgrzybicze. Może być też stosowana jako środek odkażający drogi oddechowe. Nie bez znaczenia jest także działanie przeciwzakrzepowe, obniżające ciśnienie krwi i poziom cholesterolu.

To różnorodne związki organiczne pochodzenia roślinnego o charakterze zasadowym, zawierające przeważnie azot. W roślinie pełnią funkcje ochronne i znajdują się głównie w nasionach, korzeniach, liściach i korze roślin. Najwięcej gatunków roślin zawierających alkaloidy znajdziemy w rodzinach jaskrowatych, psiankowatych i makowatych. Przykłady to berberys, podbiał, nasiona kawy, mak lekarski, liście herbaty, kakaowiec. Alkaloidy charakteryzują się działaniem przeciwbakteryjnym, przeciwbólowym, pobudzającym ośrodkowy układ nerwowy (OUN), nasennym, a także psychotropowym, odurzającym, miejscowo znieczulającym lub zwężającym naczynia krwionośne. Wiele z nich wykazuje też działanie przeciwbakteryjne. Umiejętnie wykorzystywane mogą być lekarstwem, w nadmiarze przeważnie zagrażają zdrowiu. Najbardziej znanymi przykładami alkaloidów stosowanych w lecznictwie są: morfina, kodeina oraz chinina, natomiast w codziennym życiu towarzyszy nam przede wszystkim kofeina. Ten główny alkaloid nasion krzewu kawowego Coffea arabica jest substancją o wielokierunkowym działaniu. Działa pobudzająco na ośrodkowy układ nerwowy, polepsza procesy kojarzeniowe, zmniejsza zmęczenie i senność. Rozszerza naczynia mózgowe i wieńcowe oraz zwiększa wydzielanie soku żołądkowego.

Występują również pod nazwą fitosteroli i fitostanoli i stanowią ważny element ścian komórek roślinnych. Ich budowa zbliżona jest do struktury chemicznej cholesterolu, dzięki czemu pomagają obniżyć jego wchłanianie w jelicie cienkim. Dotychczas odkryto kilkadziesiąt form fitosteroli i niektóre z ich okazały się istotne dla osób z podwyższonym poziomem cholesterolu. Źródło steroli i stanoli stanowią orzechy, dynia, kukurydza, nasiona sezamu, bób, groch i seler. Znajdują się również w kiełkach pszenicy oraz przetworach zbożowych: jęczmiennych, żytnich i owsianych. Największą skarbnicą tych związków jest jednak tłuszcz roślinny, m.in. olej kukurydziany, sojowy, ryżowy, sezamowy i rzepakowy.

Substancją, która wzbudza szczególne zainteresowanie naukowców jest Gamma-oryzanol, pozyskiwany z otrębów ryżowych. Początkowo uważany był za pojedynczy związek, dziś wiadomo, że stanowi on połączenie estrów steroli roślinnych i kwasu felurowego z innymi związkami organicznymi. Gamma-oryzanol to związek o silnym potencjale antyoksydacyjnym (kilkakrotnie większa aktywność przeciw wolnym rodnikom niż witamina E), który wykazuje liczne działania prozdrowotne, m.in. może wzmacniać ochronę organizmu przed nowotworami, problemami z układem krążenia, chorobami neurodegeneracyjnymi i innymi schorzeniami o podłożu oksydacyjnym. Bogatym źródłem oryzanolu są otręby ryżowe i olej ryżowy.

_Antocyjany to czerwone lub purpurowe barwniki. W świecie roślinnym pełnią funkcję sygnalizacyjną. Polega ona między innymi na przyciąganiu ptaków, małych ssaków czy owadów, które odgrywają rolę w zapylaniu roślin. Niektóre antocyjany mocno absorbują fragment widma energetycznego światła słonecznego odpowiadający UV. Światło o tej długości fali, niewidzialne dla człowieka, jest doskonale rozpoznawane przez owady. Antocyjany służą więc owadom jako drogowskazy umożliwiające lepszą lokalizację centrum kwiatu i zebranie nektaru. _
_Inną istotną rolą antocyjanów jest ochrona tkanek przed szkodliwymi skutkami promieniowania UV. Potwierdzona zależność pomiędzy obecnością antocyjanin w diecie a zdrowiem spowodowała znaczny wzrost zainteresowania ich właściwościami i liczne badania w kierunku ich wykorzystania w leczeniu chorób i zapobieganiu im. _

Jadłospis dzienny złożony z różnych warzyw, owoców oraz napojów, jak: herbata, kawa i kakao, zawiera od ok. 1 g do 2g związków fitochemicznych, co odpowiada spożyciu zestawu złożonego z 5 tys. do 10 tys. składników dziennie.

Tekst pochodzi z magazynu "Moja Harmonia Życia", ogólnopolskiego magazynu popularyzującego ideę zgodnego z naturą, świadomego i aktywnego życia.