Metody wychowawcze w rodzinie

Rodzina stanowi podstawowe środowisko wychowawcze dziecka. To rodzice są największym wzorcem i najsilniej oddziaływają na zachowania malucha na każdym etapie jego rozwoju. Właśnie dlatego odpowiednie wybranie metody wychowawczej jest niezwykle ważne.

Aby odpowiedzieć sobie na pytanie, jaką metodę wychowawczą zastosować wobec swoich dzieci, należy najpierw określić, jakim rodzajem rodzica jesteśmy i w jakim stylu chcemy wychowywać swoje potomstwo. Ta krótka klasyfikacja pomoże w ustaleniu naszego stylu wychowawczego:

• Styl autokratyczny – polega na dominowaniu oraz utrzymaniu dystansu w relacjach rodzic-dziecko. Tacy rodzice często stosują kary, nie godzą się na sprzeciw dziecka. Wychowanek ma odgórnie narzucone wzorce moralne i normy postępowania, do których musi się bezwzględnie stosować. Dziecko jest zastraszone i przejawia skłonności do buntu.
• Styl liberalny – całkowite przeciwieństwo stylu autokratycznego. Podopieczny ma swobodę w działaniu, a rodzic nie ingeruje w zachowanie dziecka. Ze względu na to, że rodzice nie potrafią odmówić swojemu dziecku, często przejawia ono skłonności do manipulowania. Dodatkowo ma problemy z nauką, bo nie jest wystarczająco zmotywowane.
• Styl demokratyczny – opiera się na dawaniu pozytywnego przykładu oraz okazywaniu dziecku zaufania i szacunku. Pociecha jest pełnoprawnym domownikiem i uczestniczy w rodzinnych rozmowach i podejmowanych decyzjach (w granicach rozsądku). Dzięki takiej rodzicielskiej postawie dziecko od najmłodszych lat uczy się uczestniczenia w życiu społecznym, jest asertywne i samodzielne.
• Styl niekonsekwentny – styl pozbawiony jakiejkolwiek metody wychowawczej. Przez brak konsekwentnego systemu postępowania z dzieckiem jest ono zagubione i poszukuje autorytetu w innych (często nieodpowiednich) miejscach.

Dzięki określeniu swojej postawy rodzicielskiej można zdecydować się na jego zmianę (w przypadku stylu autokratycznego, liberalnego oraz niekonsekwentnego) poprzez zastosowanie odpowiednio dobranych metod wychowawczych.

Na przestrzeni lat pedagogowie wypracowali wiele klasyfikacji metod wychowania. Należy pamiętać, że tylko wspólne lub naprzemienne stosowanie przyniesie pożądane rezultaty. Wśród metod wychowania w rodzinie można wyróżnić:

• Modelowanie – ta metoda polega na nieustannym dawaniu dziecku pozytywnego przykładu. Psychika wychowanka działa niczym magnes i przyciąga wszystkie przejawy negatywnych zachowań rodzica. Warto jest więc stanowić dobry wzorzec dla malucha i utwierdzać w jego psychice korzystne postawy. Jest to ważne zarówno w bezpośrednich kontaktach z pociechą, jak i w stosunkach z mężem lub spotkanym na ulicy nieznajomym, gdyż dziecko jest szczególnie uważnym obserwatorem.
• Metody aktywizujące dziecko – stawianie przed maluchem nowych wyzwań jest szczególnie ważne dla rozwoju jego samodzielności. Poprzez rozwiązywanie napotkanych na swojej drodze problemów wychowanek uczy się konsekwentności i potrzeby komunikowania się z innymi ludźmi. Dodatkowo rodzic zachęca w ten sposób pociechę do wyznaczania nowych, ambitniejszych celów.
• Dostarczanie wiedzy i informacji – rodzice są dla dziecka pierwszym i podstawowym źródłem informacji o świecie. Brak wiedzy w jakiejś dziedzinie życia społecznego często prowadzi do zgubnych skutków (np. do przejawiania zachowań ksenofobicznych). Prawidłowo doinformowane dziecko będzie miało szanse na podejmowanie dobrych decyzji w danym kontekście sytuacyjnym.

Najbardziej rozpowszechnianą metodą wychowawczą w rodzinie jest karanie oraz nagradzanie dziecka, jeżeli jest ona stosowana poprawnie, może być bardzo skuteczna.

Nagroda służy do tego, aby umocnić w psychice dziecka pewne wzorce, jednocześnie zachęcając do ich powtórzenia. Aby ta metoda wychowania była skuteczna, należy ją stosować bezpośrednio po pozytywnym zdarzeniu, bo w ten sposób tworzymy asocjacje w umyśle wychowanka. Nagrody powinny być stopniowane (duże osiągnięcie to duża nagroda), powinny być dobrane indywidualnie do podopiecznego i zaspokajać jego pragnienia (wtedy mają największą siłę działania). Ponadto opiekun przy wręczaniu nagrody musi jasno i wyraźnie określić, dlaczego dziecko jest nagradzane.

Kara to wzmocnienie negatywne, które ma na celu wyeliminowanie niepożądanych zachowań podopiecznego. Nie należy karać pod wpływem silnych emocji, gdyż mamy wtedy zaburzoną percepcję. Takie kary są zazwyczaj zbyt surowe i niewspółmierne do przewinienia. Jeżeli kara będzie sprawiedliwa, to wychowanek nie odczuje żalu do rodzica, tylko skruchę z powodu swojego niewłaściwego postępowania. Dziecko zawsze musi mieć świadomość, za co jest karane, a sama kara nie może uwłaczać jego godności (kary cielesne)
.

Podstawową funkcją nagrody jest sprawienie dziecku przyjemności. Sama nagroda powinna być maksymalnie spersonalizowana i zawsze trochę inna, jednak można wymienić kilka metod nagradzania:

• słowna pochwały i aprobata,
• nagroda rzeczowa,
• sprawienie przyjemności dziecku (np. niespodziewany spacer w ulubione miejsce).

Nigdy nie należy stosować kar cielesnych, zastraszania, krzyku lub wyzwisk. Jedynym rodzajem kar, które nie odbijają negatywnego piętna na psychice dziecka, są kary pedagogiczne. Wśród nich wyróżniamy:

• naganę słowną,
• ograniczenie praw dziecka (np. zakaz korzystania z komputera na pewien czas),
• odebranie przywilejów (jeżeli dziecko dobrym zachowaniem zapracowało sobie na nocowanie u rówieśnika, karą może być odebranie tego przywileju).