Od starożytności jest synonimem zrzędliwej żony. Dlaczego tak źle pisali o Ksantypie?

Krzysztof Łapiński w książce "Najmądrzejszy. Biografia Sokratesa" podkreśla, że "na licznych sztychach i obrazach Sokrates będzie już po wiek wieków kłócił się z Ksantypą, ona zaś, doprowadzona do wściekłości, wylewać mu będzie na głowę garnek z wodą lub, co gorsza, zawartość nocnika".

Żyjący w II wieku n.e. Aulus Gellius twierdził, że Ksantypa ciągle wpadała w furię. Sokrates pytany zaś dlaczego nie wypędzi jej z domu miał odpowiadać jakoby ćwiczył dzięki temu swoją cierpliwość, co pozwalało mu znosić bezczelność innych.

Pierwszy zachowany przekaz na temat żony jednego z ojców europejskiej filozofii diametralnie jednak odbiega od tej wizji. Pozostawił go uczeń i przyjaciel Sokratesa – Platon.

W dialogu Fedon, którego akcja rozgrywa się w więzieniu podczas ostatniego dnia życia Sokratesa pisał:

"Weszliśmy więc i zastali Sokratesa już bez kajdan, a Ksantypa, ty ją znasz, miała dziecko jego na ręku i siedziała przy nim.

Kiedy nas zobaczyła Ksantypa, zaczęła głośno lamentować i tak jakoś mówiła, jak to zwykle kobiety, że oto, Sokratesie, dzisiaj już ostatni raz będą do ciebie mówili znajomi i ty do nich. Sokrates spojrzał na Kritona i powiada: Kritonie, niech ją kto odprowadzi do domu. Więc ją kilku odprowadziło ze służby Kritona, a ona płakała głośno i biła się w piersi".

Jak widać Ksantypa nie ma tutaj jeszcze nic z wrednej żony. Wręcz przeciwnie. Rozpacza nad losem, jaki czeka jej męża i smuci się, że to ostatni raz kiedy Sokrates będzie rozmawiać ze swymi przyjaciółmi. A to właśnie według późniejszych autorów całodniowe dysputy filozofa ze znajomymi i uczniami miały doprowadzać ją do szewskiej pasji.

O małżeństwie Sokratesa wiemy tak naprawdę bardzo niewiele. Nie posiadamy nawet informacji kiedy para się pobrała. Według zachowanych relacji w 399 roku p.n.e., gdy umierał Sokrates ich najstarszy syn Lamprokles miał 20 lat. Z kolei najmłodszy był jeszcze malutki skoro matka nosiła go na rękach.

W związku z tym przyjmuje się, że wzięli ślub około 420 roku p.n.e.. Sokrates miał już wówczas około pięćdziesiątki. Z kolei Ksantypa mogła być od niego nawet ponad trzydzieści lat młodsza. Dlatego niektórzy badacze przypuszczają, że była drugą żoną słynnego filozofa. Brak na to jednak konkretnych dowodów.

Jak zauważa Krzysztof Łapiński jej imię, które po grecku znaczyło dosłownie "płowa klacz" sugeruje, że prawdopodobnie wywodziła się z zamożnej rodziny. Tylko takie bowiem mogły sobie pozwolić w antycznych Atenach na posiadanie koni.

U boku męża nie zaznała jednak luksusów. Wręcz przeciwnie. Aby dać świadectwo swej uczciwości Sokrates dobrowolnie żył w ubóstwie. Nawet więc jeżeli przyjmiemy, że Ksantypa często kłóciła się z mężem, to wcale nie musiało to wynikać z jej wybuchowego charakteru.

Powodem mogło być notoryczne zaniedbywanie rodzinnych obowiązków przez słynnego filozofa. W patriarchalnym społeczeństwie starożytnych Aten to mąż miał zadbać o rodzinę, a żona zajmowała się domem. Krzysztof Łapiński w książce "Najmądrzejszy..." trafnie zauważa, że:

"Można zadać pytanie, na ile wizerunek wrednej Ksantypy miał podstawy w jej charakterze, a na ile na jego kształt wpłynęła konwencja literacka. Starożytni uwielbiali tworzyć biografie według pewnych schematów, na przykład na zasadzie opozycji. W literaturze antycznej pokutował obraz wrednej żony, która uprzykrza mężowi życie.

Odnajdujemy go chociażby w słynnym wierszu Semonidesa, w którym złośliwe charaktery kobiet porównane są do zwierząt – świni, lisicy, łasicy czy małpy. Pozytywny jest tylko jeden, którego wzorem jest pracowita pszczoła".

Tworzący na przełomie VII i VI wieku p.n.e. poeta prezentował typowy sposób myślenia starożytnych greckich autorów, pisząc:

"Dnia nie przeżyje całego w radości,

Ten, kto przebywa u boku swej żony".

Jak celnie podsumowuje Krzysztof Łapiński "w taki gotowy schemat łatwo można było wtłoczyć relacje Ksantypy i Sokratesa, tworząc atrakcyjną opozycję wrednej żony i opanowanego filozofa".

Bibliografia

• Krzysztof Łapiński, "Najmądrzejszy. Biografia Sokratesa", Wydawnictwo Agora 2025.