Sądy nie lubią odbierać dzieci rodzicom. Nawet kiedy dzieje się źle

Anna Krawczak, matka biologiczna i zastępcza, a także badaczka adopcji i pieczy zastępczej w przejmującym wpisie na Facebooku podniosła temat procesu pozbawiania władzy rodzicielskiej przez polskie sądy. Choć prawo pozwala na natychmiastowe zabezpieczenie dzieci, którym dzieje się krzywda, w praktyce takie sprawy nie tylko ciągną się latami, ale też ich decyzje często jeżą włosy na głowie. Instrumenty są, jednak z wyroków wynika, że praktyką polskich sądów jest, aby uznawać biologiczną rodzinę za najwyższe dobro. Nawet jeśli jest to środowisko patologiczne, a dzieciom dzieje się realna krzywda.

W analizowanych przez Krawczak sprawach dzieci były bite, na ich rękach rodzice gasili papierosy. W pewnej rodzinie dwoje dzieci zmarło, a pozostałe 12 zostało umieszczone w rodzinach zastępczych. Poza jednym, najmłodszym. W tym przypadku sąd zdecydował się jedynie na nadzór kuratorski, zakładając, że tego piętnastego dziecka nie spotka krzywda.

Podobnie jak w przypadku wszystkich innych spraw opisywanych przez Annę Krawczak. Dlaczego polskie sądy w takich sytuacjach są nie tylko opieszałe, ale i wyjątkowo łaskawe? Te kwestie przybliża Joanna Luberadzka-Gruca, prezes fundacji Polki Mogą Wszystko.

Agnieszka Mazur-Puchała, WP Kobieta: W jakiej sytuacji w Polsce dzieci trafiają do rodziny zastępczej? Co mówi prawo?

Joanna Luberadzka-Gruca: Dochodzi do tego, kiedy życie lub zdrowie dziecka jest zagrożone, na podstawie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie. W takiej sytuacji odebranie dziecka rodzicom biologicznym może nastąpić w trybie natychmiastowym – wtedy taką decyzję podjąć może nawet pracownik socjalny, a dopiero później sprawa trafia do sądu. Dzieci odebranych na takiej podstawie rocznie jest około tysiąca. Znacznie częściej wygląda to jednak w ten sposób, że pracownik występuje z wnioskiem do sądu o wgląd w sytuację dziecka i to sędziowie podejmują decyzję po rozpatrzeniu sprawy.

Anna Krawczak przytoczyła kilka takich bulwersujących spraw, kiedy te decyzje przeciągały się w czasie nawet o kilka lat lub kiedy dzieci przypalane przez rodziców papierosami dostawały jedynie opiekę kuratora…

Musimy pamiętać o tym, że w Polsce takie sprawy toczą się pomiędzy dorosłymi. To oni kierują sprawę do sądu, to oni oceniają, co dzieje się w danej rodzinie i podejmują ostateczną decyzję. Co więcej, rodzice mają swoje prawa. Mogą zatrudnić adwokata i odwołać się od decyzji sądu. To z kolei dodatkowo wydłuża postępowanie.

W Polsce mamy piękne tradycje, jeśli chodzi o prawa dziecka: Janusza Korczaka czy przedstawienie przez Polskę projektu konwencji o prawach dziecka. W praktyce wygląda to jednak zupełnie inaczej. W naszym kraju nie ma osoby z zewnątrz, która reprezentuje interes dziecka. Dzieci z założenia reprezentują w sądzie ich rodzice, nawet wtedy, kiedy sprawa toczy się o ograniczenie lub odebranie im władzy rodzicielskiej. Mało tego. Choć dziecko od 13 r.ż. powinno być wysłuchiwane w sądzie (a młodsze może być wysłuchane, jeżeli jego wiek i stopień dojrzałości na to pozwalają), to w praktyce niezwykle rzadko zdarza się, że ktoś faktycznie pyta je o zdanie.

O jakich liczbach mówimy?

Tylko w około 7 proc. badanych postępowań sądowych o ingerencję we władzę rodzicielską dzieci mogły liczyć na wysłuchanie. To istotny element problemu – mały człowiek nie ma prawa głosu i prawa do decydowania o swoim losie, bo nie jest dorosły, nie zarabia, nie pracuje. Jest tylko dzieckiem, więc nie traktuje się go poważnie, nawet w sytuacji podejmowania najważniejszych decyzji dla jego życia.

Próbuję sobie wyobrazić takiego małego człowieka, który jest w stanie powiedzieć: "Nie chcę mieszkać z mamą i tatą".

Takie sytuacje się zdarzają. Raczej nie w tej formie, ale dzieci, nawet kilkuletnie, są w stanie w odpowiednich warunkach powiedzieć o tym, co dzieje się w ich domach. Z kolei specjaliści z ich zachowania mogą wywnioskować, jak odbija się na nich sytuacja rodzinna. I na tej podstawie podjąć decyzję.

Ten brak kontaktu sądu z dzieckiem jest największym problemem?

Jednym z kilku. Brakuje otwartości u sędziów, tego, że nie biorą czynnego udziału w całym procesie, a jedynie czytają akta. Nie ma ścisłej współpracy pomiędzy sądem, kuratorem i asystentem rodziny, innymi pracownikami pomocy społecznej i pieczy zastępczej.

I jeszcze jedna sprawa, na którą zwracała uwagę pani Anna Krawczak. Mamy przykłady rodzin, w których część dzieci została już rodzicom odebrana. Ale system rozpatrując sprawę przykładowego Jasia Kowalskiego nie patrzy na to, że on ma rodzeństwo wychowywanie już poza rodziną biologiczną. Widzi tylko to jedno, konkretne dziecko. Tylko ten wycinek historii rodziny.

Zobacz również: Magdalena Adamowicz w rocznicę śmierci męża: "Chciałabym poznać prawdę. Co lub kto go do tego zainspirował"

Wydaje mi się też, że najczęściej decyzje zapadają na etapie, kiedy poprawa sytuacji rodziny jest już naprawdę trudna. Zamiast podjąć decyzję o skierowaniu dziecka do pieczy zastępczej gdy pojawiają się pierwsze problemy, zostaje ono odebrane po długim czasie, kiedy jest już naprawdę źle i trudno sobie z tą sytuacją poradzić.

Gdyby te decyzje były podejmowane wcześniej, zanim sprawy zajdą tak daleko, rodzice biologiczni mieliby szansę się zmienić? Na tyle, by móc odzyskać dzieci i sprawować nad nimi władzę w prawidłowy sposób?

Oczywiście. I takie przypadki faktycznie się zdarzają. Chociaż trzeba powiedzieć, że coraz rzadziej. W 2019 r. do pieczy zastępczej ze swoich rodzin trafiło 12 480 dzieci, a powróciło 3 714 dzieci.

W Polsce brakuje rozwiązań multidyscyplinarnych i systemowych, które sprawdzają się na świecie. Niezmiernie rzadko aktywizuje się społeczności lokalne, choć można to robić z powodzeniem. Znam przykład rodziny, która miała bardzo złe warunki mieszkaniowe, nie miała wody, dzieci nie miały jak dostać się do przedszkola ze względu na odległość. Zaangażowano społeczność lokalną. Udało się podłączyć wodę od sąsiada, inny sąsiad zgodził się zawozić dzieci, jeszcze inny zatrudnił ojca w swojej firmie, by ta rodzina miała ubezpieczenie zdrowotne. Rzadko podejmuje się takie próby. Raczej stawia się na pomoc doraźną, która najczęściej przychodzi za późno i nie przynosi trwałych efektów. A działania na wczesnym etapie angażujące szerszą społeczność mogłyby zapobiec tragicznym historiom polskich dzieci.

Zobacz również: Zmarła właścicielka psa ze schroniska. Rodzina zdobyła się na wzruszający gest

Nie chcę, żeby to źle zabrzmiało, ale mam poczucie, że powinniśmy dawać większe możliwości uzyskiwania wsparcia rodzicom, którzy wywodzą się z trudnych środowisk. Nie chodzi o to, żeby z góry zakładać, że tam mogą pojawić się problemy, bo tak wcale nie musi być. Jednak znałam kiedyś panią, która doświadczała przemocy jako dziecko, po czym trafiła do domu dziecka. Później urodziła ośmioro dzieci. I historia się powtórzyła – zostały jej one odebrane. Później pani zmarła, bo często osoby wywodzące się z trudnych środowisk nie dbają o swoje zdrowie i prowadzą ryzykowny tryb życia, co powoduje przedwczesną śmierć. Przez lata problemy narastają. Może gdyby odpowiednio wcześnie otrzymała skuteczną pomoc ze strony różnych instytucji, ta historia miałaby inny finał?

Analizując przypadki przywoływane przez Annę Krawczak można odnieść wrażenie, że polskie sądy w każdej sytuacji uważają rodzinę zastępczą za gorszą od biologicznej.

To mylne przeświadczenie. Dzieci mogą być szczęśliwe w rodzinach zastępczych czy też w rodzinnych domach dziecka. Znam wiele takich dzieci. Pod opieką rodziców zastępczych utrzymują także kontakt ze swoimi rodzicami, jeżeli jest on dla nich bezpieczny. Często jest też tak, że w przypadku pozbawienia lub ograniczenia władzy rodzicielskiej dziecko trafia pod opiekę członków rodziny, z którymi już wcześniej było związane – dziadków lub rodzeństwa.

A co z dziećmi, które nie mogą liczyć na pomoc bliższej czy dalszej rodziny?

To przede wszystkim one potrzebują zawodowych rodzin zastępczych. A tych cały czas jest o wiele za mało w stosunku do potrzeb. Około 15 000 dzieci wychowuje się w domach dziecka, kolejne 15 000 w innych instytucjach, takich jak domy pomocy społecznej czy zakłady opiekuńczo-lecznicze. Brakuje rodziców zastępczych dla nich i dla dzieci, które co roku są zabierane z rodzin.

System nie zachęca do tego, by zostać zawodową rodziną zastępczą?

Raczej nie. Osoba, która jest zatrudniona jako rodzic zastępczy, otrzymuje obecnie najczęściej wynagrodzenie poniżej płacy minimalnej. Nie jest też zatrudniana na podstawie stosunku pracy, tylko umowy zlecenie.

Zawodowi rodzice zastępczy od lat podnoszą, że nie czują się ważną częścią systemu, nie mają poczucia stabilizacji i możliwości rozwoju zawodowego, a pomagają w realizacji jednego z najważniejszych obowiązków państwa - wychowaniu dzieci w rodzinie w atmosferze miłości, troski i zrozumienia. Dzięki temu mamy szansę na to, by te dzieci nie powieliły błędów swoich rodziców i kiedyś same były dobrymi rodzicami.