Stefania Grodzieńska – potrafiła nie tylko bawić, ale i wzruszać

Ta wiotka i smukła brunetka o oryginalnej urodzie i wyrazistych oczach przez wiele dziesięcioleci rozśmieszała kolejne pokolenia Polaków. Mało kto wie jednak, że oprócz prześmiewczych skeczy, monologów i felietonów, napisała też przejmujący tom wierszy „Dzieci getta”.

28 kwietnia 2010 roku zmarła Stefania Grodzieńska, pisarka, satyryczka, aktorka estradowa i teatralna. Miała 95 lat. Była legendą polskiego kabaretu, na scenie debiutowała jednak jako tancerka.

Wychowywała się u dziadków. Matka, Eleonora Ney, podrzuciła im córeczkę, gdy ta skończyła sześć lat. Dziecko utrudniało jej wojaże po Europie z drugim mężem (pierwszego, ojca Stefanii, porzuciła jeszcze przed jej narodzinami).

Stefania nie miała żalu do matki. We „Wspomnieniach chałturzystki” z 2002 roku napisała: „Za nic nie chciałabym, aby ktokolwiek sądził, że mam choć cień żalu do mojej matki za rozłączenie ze mną. Nigdy w życiu nie znałam osoby równie czarującej, łączącej łagodność z poczuciem humoru, urodę z inteligencją, lekkomyślność z wykształceniem, radość życia w najgorszych okolicznościach z nostalgią w najlepszych.”

Utalentowana, znająca swoją wartość, ale też podchodząca do siebie z dystansem, bez emocji i dość krytycznie. Taka była Stefania Grodzieńska. Jak wspominała najmłodsze lata? „Bardzo lubiłam swoje koleżanki, kochałam, uwielbiałam swoją polonistkę, lubiłam i ceniłam łacinnika. Z tych dwóch przedmiotów miałam zawsze piątki, byłam najlepsza w szkole – polski i łacina. A poza tym dwóje. Bo ja się nie umiem uczyć. To znaczy umiem się uczyć roli na pamięć, to tak, ale tak czegoś uczyć się w szkole, to nie…” - powiedziała w wywiadzie dla RMF Classic 11 maja 2006 roku.

Z dystansem podchodziła nie tylko do swoich szkolnych niepowodzeń, ale też do uciążliwości związanych z sędziwym wiekiem, jaki osiągnęła. Mówiąc o postępującej utracie słuchu z humorem zauważyła: „To jest najlepsze kalectwo właściwie. Jest lepsze niż nie widzieć, czy paraliż, czy coś. To szkodzi raczej otoczeniu”. Trudno się nie uśmiechnąć, słysząc te słowa.

Grodzieńska kojarzy się dzisiaj z żywiołowym umiłowaniem życia i czerpaniem ze wszystkich jego uroków. Tę miłość do życia było widać już wtedy, gdy jako absolwentka szkoły baletowej zadebiutowała na scenie Teatru Miejskiego w Łodzi. Wkrótce przeniosła się do stolicy, gdzie szybko doceniono jej ogromny talent. „Stefania Grodzieńska, świetna polska tancerka (…) cicha i spokojna, ale gdy dojdzie do tańca, to ta cicha woda brzegi rwie. Taka jest wtedy pełna tańca, tak wyładowuje z siebie kipiący nadmiar taneczności wzbierający w jej duszy” pisano o niej w 1937 roku w magazynie „Film”. Sama Grodzieńska komentowała własne występy bardziej złośliwie: „Występowałyśmy wtedy cztery - trzy wysokie blondynki i jeden czarny kurdupel – to ja oczywiście”.

Czy mogła być bardzo dobrą satyryczką (a taką właśnie była) bez zdolności krytycznego, by nie powiedzieć sarkastycznego spojrzenia na siebie samą? Z pewnością nie. Bez tej umiejętności nie powstałyby jej felietony w „Szpilkach”, czy skecze i monologi, które pisała dla największych sław polskiej sceny: Hanny Bielickiej, Lody Halamy, Kaliny Jędrusik, Ireny Kwiatkowskiej, Aliny Janowskiej, Adolfa Dymszy czy Bogumiła Kobieli.

Dowcip Grodzieńskiej był wysokiej próby. Ironiczny, wymagający od słuchacza i czytelnika zaangażowania i pewnego wysiłku. To nie były odpustowe żarty. Autorce nie chodziło tylko o uśmiech na twarzach odbiorców jej sztuki, miała znacznie większe ambicje: chciała odbijać w lustrze satyry polską rzeczywistość.

Pod maską Stańczyka kryła też Stefania Grodzieńska dramatyczne przeżycia z czasów II wojny światowej. W tym mrocznym okresie trafiła wraz z mężem Jerzym Jurandotem (poetą, dramaturgiem i satyrykiem) do warszawskiego getta. Występowała tam w teatrze „Femina”.

„Na ulicach szalały łapanki do przymusowych robót, terror, tłok, groza. Godzina policyjna, której naruszenie karano rozstrzelaniem. W sali teatru zaczarowany świat. Balowe suknie aktorek, smokingi aktorów, muzyka, śpiew, tańce (…). Grodzieńska - smukła brunetka, fryzura z długich obciągniętych do tyłu włosów (…) w kremowej, długiej sukni z wielkim dekoltem na plecach, filuterna, nieco łobuzerska. Pragnęłam, aby to przedstawienie trwało wiecznie. Byłam urzeczona, jakbym śniła na jawie. Zakazany dla nas świat, bajka z dalekiej przeszłości. O mało nie zapomniałyśmy o godzinie policyjnej” – wspominała po latach Halina Birnenbaum, ocalona z holokaustu polsko-izraelska pisarka.

Czas wojny był dla Stefanii Grodzieńskiej także okresem wytężonej pracy poetyckiej. Powstały wówczas przejmujące wiersze wydane po wojnie w tomie pt. „Dzieci z getta”. W tym utwór o Januszu Korczaku:

"Gdyby wziąć wszystkie uśmiechy dziecięce, uśmiechy kwiatów i uśmiechy ptaków, uśmiech poety i uśmiech lekarza..."

Grodzieńska podpisywała wiersze panieńskim nazwiskiem matki – Ney. Gdy je tworzyła w 1943 roku, nie wierzyła, że przeżyje wojnę. Szczęśliwie tak się jednak stało. Przez wiele lat mogła jeszcze bawić i uczyć kolejne pokolenia Polaków.

Witold Chrzanowski