Alina Margolis-Edelman: misyjność miała w naturze

Była wyjątkowo wyczulona na krzywdę drugiego człowieka. Na sercu leżał jej przede wszystkim los i zdrowie dzieci. Wiele w życiu przeszła. To z jej inicjatywy powstała Fundacja Dzieci Niczyje. Zmarła przed ośmioma laty Alina Margolis-Edelman, żona jednego z przywódców powstania w warszawskim getcie Marka Edelmana, swoimi zasługami mogłaby obdarzyć niejedną osobę.

„Pan Marian Falski był wielkim przyjacielem mojej mamy [...]. Kiedy skończyłam siedem lat, przyniósł mi pięknie zapakowany prezent. Był to Elementarz. Na pierwszej stronie na górze w lewym rogu było napisane: Ali z Elementarza – Autor” – wspominała Alina Margolis-Edelman w książce „Ala z Elementarza”. Przyszła żona Marka Edelmana była pierwowzorem Ali występującej w „Elementarzu” Falskiego. Urodzona w 1922 roku wyrosła na aktywną działaczkę społeczną i wrażliwą na ludzką krzywdę lekarkę.

Alina Margolis przyszła na świat w Łodzi, pochodziła z żydowskiej rodziny. Jej ojcem był Aleksander Margolis, znany pod pseudonimem Paweł Gart lekarz i działacz, ordynator Oddziału Chorób Zakaźnych, dyrektor Szpitala Miejskiego w Radogoszczu. Jeden z liderów Bundu - Powszechnego Żydowskiego Związku Robotniczego na Litwie, w Polsce i Rosji. Margolis ożenił się z Anną Markson, lekarką i pedagogiem żydowskiego pochodzenia. Małżeństwo doczekało się dwójki dzieci – oprócz Aliny mieli również Jana (1928-1998), który został artystą plastykiem. Margolisowie z Marianem Falskim się przyjaźnili, stąd wprowadzenie postaci Ali i jej brata do „Elementarza”.

Miała 17 lat, gdy wybuchła II wojna światowa. Z bratem wysłano ją do Warszawy. Rodzeństwo zamieszkało u ciotki na Mokotowie. Gdy dołączyła do nich matka, obowiązywało już zarządzenie, zgodnie z którym Żydzi musieli przenieść się do getta.
Młoda Alina z domu wyniosła potrzebę pomocy drugiemu człowiekowi. Zapisała się do Żydowskiej Szkoły Pielęgniarek, placówki założonej w 1940 roku przez Lubę Blum-Bielicką, pielęgniarkę, działaczkę i żonę Abraszy Bluma, który był członkiem kierownictwa podziemnego Bundu oraz uczestnikiem powstania w getcie.
"Tam pod murem, po raz pierwszy w życiu poczułam się naprawdę Żydówką. I że już na zawsze, do śmierci, zostanę z tym żywcem zwęglonymi, z tymi uduszonymi, zagazowanymi w schronach, z tymi, co walczyli i zginęli, bo nie mogli nie zginąć, z tymi, których losu nie podzieliłam" - pisała Alina Margolis we wspomnieniach pt. "Ala z Elementarza".

Doktor Margolisowa wiedziała, że jedyną szansą, by jej dzieci przeżyły wojnę, jest przemycenie ich na stronę aryjską, co udało się dzięki zażyłości z polskimi lekarzami. Alina trafiła do żony prof. Witolda Kapuścińskiego, u której jednak mieszkała krótko. W czasie powstania w warszawskim getcie, które wybuchło 19 kwietnia 1943 roku, Ala opiekowała się chorymi. Uczestniczyła w Powstaniu Warszawskim. To właśnie wtedy uratowała przed śmiercią swojego przyszłego męża. Udając sanitariuszkę Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, przemyciła Marka na noszach przez Warszawę. Głowę owinęła mu chustą, tłumacząc, że mężczyzna zachorował na tyfus, którego Niemcy panicznie się bali.

Zanim po zakończeniu wojny Alina i Marek przenieśli się do Łodzi, zamieszkali z grupą przyjaciół w Grodzisku Mazowieckim. Malutki pokoik przedzielony był kotarą. „Marek miał tam zielone spodnie w kratkę, pamiętam to, bo mu stale noga wystawała zza tej kotary. Oni tam ciągle siedzieli i mieli swoje ważne sprawy, a my robiłyśmy zakupy i gotowałyśmy” – cytują Alinę Witold Bereś i Krzysztof Burnetko w książce „Marek Edelman. Życie do końca”.

W Łodzi Alina i Marek, już jako małżeństwo, osiedlili się w połowie 1945 roku. Wprowadzili się do przedwojennego mieszkania Margolisów, w którym podczas wojny kwaterował niemiecki lekarz, skąd przenieśli się na Zelwerowicza – zajęli trzy pokoje z kuchnią w części domu należącej do ciotki Aliny. Podjęli studia medyczne. Edelmanowa została pediatrą. Pracowała m.in. w łódzkiej Klinice Pediatrycznej, założyła poradnię dla dzieci z chorobami nerek i ośrodek leczenia cukrzycy dziecięcej w Rabce. O cukrzycy u dzieci napisała książkę. W 1951 roku na świat przyszedł syn Aliny i Marka - Aleksander, a w 1956 córka Anna.

Przełomem w życiu Edelmanów okazał się rok 1968. Po wydarzeniach marcowych komunistyczne władze nie pozwoliły Alinie na ukończenie pracy naukowej. Jej rozprawa habilitacyjna dotycząca teorii typów cukrzycy została odrzucona. Kobieta spakowała się i razem z dziećmi przeniosła się do Francji.
Przez pierwszych kilka lat życia na obczyźnie Alinie było bardzo trudno. Najpierw po paru miesiącach wróciła do Polski, po czym zdecydowała się na ponowny wyjazd do Francji. Ponieważ miała problem z nostryfikacją dyplomu, musiała się dokształcać. „Dzwoni do męża, żali się: Przeliczyłam się. Ale on odpowiada: Jak się powiedziało A, to trzeba mówić B, nie można z dzieci robić wariatów. Sam Edelman komentuje: Myśmy się nigdy nie rozwiedli. Ala chciała jechać, to pojechała. Bała się. Nie miała tu co robić. Nie mogła nerwowo wytrzymać” – pisali Witold Bereś i Krzysztof Burnetko.

Gdy w końcu odzyskała prawo do wykonywania zawodu, zaangażowała się w działalność Lekarzy bez Granic (fr. Médecins Sans Frontière – MSF), międzynarodowej organizacji utworzonej w 1971 roku przez francuskich lekarzy. Organizacja w 1999 roku została odznaczona Pokojową Nagrodą Nobla. Po 1980 roku, kiedy MSF opuścił francuski lekarz gastroenterolog i polityk Bernard Kouchner, Alina Margolis-Edelman współtworzyła z nim organizację Lekarze Świata. Była także współzałożycielką polskiej sekcji.

Lista zasług Aliny Margolis-Edelman jest jednak znacznie dłuższa. Pracowała na statkach wyławiających uciekinierów z komunistycznego Wietnamu (tzw. boat people), uczestniczyła w misjach m.in. w Salwadorze, Gwatemali, Afganistanie, Nikaragui, Czadzie. W Bośni i Hercegowinie podczas wojny domowej współtworzyła ośrodek wsparcia dla ofiar gwałtów, natomiast w Sankt Petersburgu uruchomiła ośrodek dla dzieci ulicy.
Była jedną z założycielek francusko-polskiego stowarzyszenia SOS (Pomoc Chorym w Polsce). Organizowała staże dla polskich lekarzy oraz pomoc finansową dla naszych szpitali. Była prezesem stowarzyszenia Association Les Cahiers Littéraires wydającego w okresie paryskim kwartalnik „Zeszyty Literackie”. Współpracowała z Danielle Mitterrand, żoną prezydenta Francji. Po wybuchu stanu wojennego w Polsce organizowała pomoc dla opozycji demokratycznej.
Za działalność społeczną wręczono jej Krzyż Walecznych, odznaczono ją również za pomoc uchodźcom z Wietnamu. Została Kawalerem Orderu Uśmiechu. Jednym z największych osiągnięć Aliny Margolis-Edelman jest powołanie do życia Fundacji Dzieci Niczyje. Założyła także Biuro Pomocy Inicjatywom Społecznym. Rozwinęła w naszym kraju nową gałąź medycyny - audiologię dziecięcą. Od 2011 roku osobom pomagającym krzywdzonym dzieciom przyznawana jest nagroda im. Aliny Margolis-Edelman.

Z Markiem do końca życia byli ze sobą na odległość. Alina Margolis-Edelman zmarła w Wielkanoc 2008 roku w Paryżu. Pochowano ją na cmentarzu ekumenicznym w Bagneux. Symboliczny grób kobiety znajduje się na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

RAF/(kg), WP Kobieta

* Elżbieta Dzikowska - nie lubi wanilii, uwielbia Bieszczady*