Helena Rasiowa. Najwybitniejsza polska matematyczka

Z jej kultowej książki „Wstęp do matematyki współczesnej” uczyło się kilka pokoleń studentów zgłębiających tajniki „królowej nauk”. Helena Rasiowa uważana jest także za matkę polskiej informatyki teoretycznej i jedną z najznakomitszych przedstawicielek słynnej warszawsko-lwowskiej szkoły logicznej.

Urodziła się 20 czerwca 1917 roku w polskiej rodzinie mieszkającej w Wiedniu. Jej ojciec był specjalistą w dziedzinie kolejnictwa. Gdy w 1918 roku nasz kraj odzyskał długo wyczekiwaną niepodległość, Helena wraz z rodzicami wróciła do Warszawy.
Od najmłodszych lat wykazywała się talentami w wielu dziedzinach, uczęszczała m.in. do szkoły muzycznej, którą ukończyła z wyróżnieniem. Jednak przede wszystkim fascynowały ją nauki ścisłe, zwłaszcza matematyka. Helena Rasiowa potrafiła także znajdować bardzo praktyczne zastosowanie „królowej nauk”, o czym świadczy ukończony przez nastolatkę kurs zarządzania i biznesu.

W 1938 roku rozpoczęła studia na Wydziale Mechaniczno-Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego. Pierwszy rok zaliczyła celująco, ale dalszą edukację przerwał wybuch II wojny światowej. Stołeczna uczelnia została zamknięta, a Helena wraz z rodzicami próbowała uciec do Rumunii, ale ostatecznie znalazła schronienie we Lwowie. Tam także szybko przestało być spokojnie, ponieważ po wkroczeniu wojsk sowieckich rozpoczęły się prześladowania Polaków. W 1940 roku Rasiowie postanowili wrócić do Warszawy.

Ambitnej Helenie bardzo zależało na kontynuowaniu nauki, dlatego nawiązała kontakt z profesorami Uniwersytetu Warszawskiego, którzy prowadzili tajne zajęcia z młodymi ludźmi. Poznała wówczas grupę wybitnych matematyków, na czele z Janem Łukaszewiczem, jednym z ojców słynnej w całym świecie polskiej szkoły logicznej. Jego praca „O zasadzie sprzeczności u Arystotelesa” zapoczątkowała rozwój logiki matematycznej. Był także twórcą tzw. notacji polskiej - sposobu zapisu wyrażeń arytmetycznych, do dziś szeroko stosowanego w informatyce (w niektórych językach programowania, arkuszach kalkulacyjnych czy kalkulatorach naukowych).

O tym, jak bardzo poważano dokonania polskich logików, świadczy znana anegdota. Jeden z najsłynniejszych myślicieli XX wieku, Bertrand Russell, stwierdził kiedyś w wywiadzie prasowym, że jego znane dzieło „Principia Mathematica” jest tak długie i trudne, że byłoby zdolnych je przeczytać tylko sześciu ludzi na świecie, z czego trzej to Polacy.
Helena szybko stała się ulubioną studentką Łukaszewicza. W 1944 roku pod jego kierunkiem napisała pracę magisterską z logiki matematycznej, jednak kilka miesięcy później rękopis spłonął podczas powstania warszawskiego w zniszczonym przez Niemców domu Rasiów. Helena wraz z matką ukrywały się wówczas w piwnicy wśród zgliszczy kamienicy.

Kobieta nie poddała się i w ciągu kilku powojennych miesięcy napisała pracę po raz drugi, tym razem pod kierunkiem innego wybitnego matematyka, Andrzeja Mostowskiego (Łukaszewicz wyjechał do Wielkiej Brytanii). 11 stycznia 1946 roku uzyskała stopień magistra.

Po wojnie Rasiowa krótko pracowała jako nauczycielka matematyki, ale za namową swojego promotora, Andrzeja Mostowskiego, postanowiła wrócić na stołeczną uczelnię. W 1946 roku została asystentem na Uniwersytecie Warszawskim, z którym związała się niemal na pół wieku. W 1950 roku uzyskała tytuł doktora nauk matematyczno-przyrodniczych, siedem lat później była już profesorem nadzwyczajnym, a w 1967 roku Rada Państwa nadała jej tytuł profesora zwyczajnego. Obok pracy na UW, Rasiowa aktywnie działała także w Instytucie Matematycznym Polskiej Akademii Nauk, Centrum Obliczeniowym PAN (przekształconym później w Instytut Podstaw Informatyki) czy Polskim Towarzystwie Matematycznym. Współtworzyła Polskie Towarzystwo Logiki i Filozofii Nauki.

Helena Rasiowa szybko zyskała status jednej z najwybitniejszych polskich matematyczek. W badaniach naukowych koncentrowała się na logice i algebrze, w późniejszym okresie – informatycznych aspektach matematyki, algorytmiki oraz sztucznej inteligencji.
Jej dokonania pozwoliły uzyskać dowody ważnych twierdzeń. Dzięki Polce wielu logików i matematyków zaczęło stosować metody algebraiczne w badaniach nad systemami logicznymi. Helena Rasiowa ma również ogromne zasługi dla rozwoju prac nad wykorzystaniem logiki matematycznej w informatyce. Już 40 lat temu przewidziała, że wiele problemów informatycznych może być rozwiązanych metodami wypracowanymi w logice.
Zainicjowała też utworzenie matematycznego czasopisma naukowego „Fundamenta Informaticae”, które zaczęło ukazywać się w 1977 roku. Była jego redaktorem naczelnym aż do śmierci.

Napisała ponad sto prac naukowych, książek i monografii, ale jej najbardziej znanym dokonaniem w tej dziedzinie okazał się przetłumaczony na wiele języków podręcznik „Wstęp do matematyki współczesnej”.
Wykształciła kilka pokoleń studentów i młodych pracowników nauki, wypromowała blisko dwudziestu doktorów, z których większość zostało profesorami.

- Przeurocza pani, ogromnej urody i niebywałego wdzięku, uważana za matkę polskiej informatyki teoretycznej (poznałem ją, gdy miała koło czterdziestki – była kobietą olśniewającą) - wspomina Bogdan Miś, dziennikarz i popularyzator nauki w polonijnej „Gazecie”. - Mógłbym opowiedzieć o niej kilka siarczystych anegdotek, ale może teraz tylko jedna. Otóż w pewnym momencie Rasiowa wyszła z gabinetu, w którym egzaminowała jakąś studentkę i… runęła jak długa; regularnie zemdlała. Rzuciliśmy się ją ratować; po chwili obudziła się, zatrzepotała kilometrowymi rzęsami i wyszeptała: Ta idiotka powiedziała mi, że liczby przestępne to są liczby podzielne przez cztery. Biduli się z latami przestępnymi pomyliło… Rzeczywiście, w matematyce liczby przestępne to coś całkiem, ale to całkiem innego – opowiada Miś.

Rasiowa pozostała aktywna aż do śmierci. Jeszcze przed wyjazdem do szpitala, będąc w ostatnim stadium wyniszczającej choroby, napisała osiem rozdziałów monografii „Algebraiczna analiza nieklasycznego porządku logicznego”.
Zmarła 9 sierpnia 1994 roku w Warszawie.

Zobacz także: Pierwszy utwór skomponowany przez stuczną inteligencję