Rozwód cywilny a rozwód kościelny – podobieństwa i różnice

Decyzja o rozstaniu małżonków nigdy nie jest łatwa. W zależności jednak od formy, w której małżeństwo zostało zawarte – cywilnej lub wyznaniowej – małżonkom przyjdzie się zmierzyć ze zgoła odmiennymi procedurami.

Pozytywne zakończenie w rezultacie umożliwi współmałżonkom wstąpienie w nowe związki małżeńskie w wybranej przez siebie formie.

Prawo kanoniczne nie zna pojęcia „rozwodu kościelnego”, które jest w istocie potoczną nazwą instytucji „stwierdzenia nieważności małżeństwa”. W świetle prawa cywilnego rozwód to nic innego jak rozwiązanie ważnie zawartego małżeństwa, w którym nastąpił zupełny i trwały rozkład pożycia. Właściwy miejscowo sąd okręgowy bada więc przyczyny, które zaistniały po zawarciu małżeństwa, doprowadzając do zupełnego i trwałego jego rozkładu.

Z kolei sąd kościelny, rozstrzygając o nieważności małżeństwa, bada sam moment jego zawarcia. Jeśli bowiem w chwili wstąpienia w związek małżeński istniały przeszkody, które zgodnie z kanonami Kodeksu prawa kanonicznego uniemożliwiały jego ważne zawarcie, wtedy zostanie stwierdzona jego nieważność.

Prawo kanoniczne wymienia trzy grupy takich przyczyn. Pierwszą z nich stanowią tzw. przeszkody zrywające, takie jak: brak wymaganego wieku czy też impotencja, czyli przyczyny, których źródło tkwi w jednym lub obojgu małżonkach. Drugą grupę tworzą wady zgody małżeńskiej, która powinna być wyrażona przez małżonków w sposób dobrowolny i świadomy.

Jeśli więc zgoda na zawarcie małżeństwa została wyrażona pod warunkiem lub pod przymusem albo jeden z małżonków podstępnie wprowadził drugiego w błąd, np. zatajając bezpłodność lub chorobę psychiczną, tak zawarte małżeństwo zostanie uznane za nieważne. Ostatnią grupę stanowią naruszenia wymogów formalnych koniecznych do zawarcia małżeństwa kościelnego, wśród których wymienia się takie okoliczności jak: zawarcie małżeństwa przez pełnomocnika, który działał bez ważnego umocowania, czy też brak uzyskania dyspensy na zawarcie małżeństwa mieszanego.

Wszczęcie sprawy o rozwód następuje przez wniesienie pozwu, który podlega opłacie stałej w wysokości 600 zł. Jeżeli strona powodowa nie jest w stanie ponieść kosztów sądowych, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, wtedy przed wniesieniem pozwu o rozwód lub w samym pozwie powinna złożyć wniosek o zwolnienie z kosztów. Posiedzenia w sprawie rozwodowej odbywają się zawsze przy zamkniętych drzwiach, co oznacza, że na sali rozpraw obecne mogą być tylko strony, ich przedstawiciele ustawowi i pełnomocnicy, osoby, którym zezwala na to ustawa (np. protokolant), oraz wybierane przez strony tzw. osoby zaufania.

Posiedzenia odbywają się nawet jeśli nie stawi się na nie jeden z małżonków. Jeżeli jednak na pierwszym posiedzeniu sądowym nie pojawi się powód, postępowanie zostanie zawieszone. Z kolei jeśli przez rok od zawieszenia powód nie zgłosi wniosku o podjęcie postępowania, zostanie ono umorzone. Postępowanie dowodowe ma na celu ustalenie okoliczności i ewentualnie winy za rozkład pożycia oraz stwierdzenie, czy orzeczenie rozwodu nie stoi w sprzeczności z dobrem wspólnych, małoletnich dzieci stron.

Jeżeli małżonkowie nie mają wspólnych małoletnich dzieci, a pozwany małżonek zgadza się z twierdzeniami i wnioskami zawartymi w pozwie, postępowanie dowodowe sąd może ograniczyć tylko do przesłuchania stron. W przeciwnym wypadku konieczne będzie przesłuchanie świadków, a także zlecenie badania i wydania opinii opiniodawczemu zespołowi sądowych specjalistów.

Postępowanie o stwierdzenie nieważności małżeństwa inicjuje skarga powodowa wniesiona do właściwego trybunału kościelnego. W skardze należy wskazać wszystkie okoliczności oraz dowody przemawiające za uznaniem, że małżeństwo zostało nieważnie zawarte. Na terenie archidiecezji wrocławskiej małżonkowie mają możliwość zasięgnięcia bezpłatnej porady sędziego Metropolitalnego Sądu Duchownego w kwestii ustalenia zasadności wniesienia takiej skargi, jak również uzyskania informacji dotyczących prawidłowego jej sporządzenia oraz wymaganych załączników.

Równocześnie ze skargą należy wnieść opłatę, której wysokość sąd każdej diecezji w Polsce ustala indywidualnie, a na wniosek strony jej płatność może zostać rozłożona na raty. W toku procesu kanonicznego zarówno strony, jak i świadkowie składają zeznania osobno wyłącznie w obecności sędziego audytora, nie ma więc obawy, że strony będą zmuszone ponownie słuchać bolesnych faktów z przeszłości.

Co istotne, orzeczenie rozwodu przez sąd cywilny pozostaje bez znaczenia dla instytucji małżeństwa „sakramentalnego”, które w świetle prawa kanonicznego wciąż istnieje. Tym samym, po uprawomocnieniu się wyroku w sprawie o rozwód, każdy z byłych już małżonków może zawrzeć ponowny związek małżeński, jednak wyłącznie przed kierownikiem Urzędu Stanu Cywilnego.

Adwokat, właścicielka CHC Kancelaria Adwokacka we Wrocławiu. Materiał ukazał się w magazynie Businesswoman&life.