Rak szyjki macicy jest drugim co do częstości występowania nowotworem u kobiet do 45. roku życia. Można mu jednak zapobiec. A jeśli kobiecie nie uda się przed nim uchronić, wykrycie choroby we wczesnym stadium daje szansę całkowitego wyleczenia.
W Polsce każdego roku rak szyjki macicy rozpoznawany jest u prawie 4000 kobiet, co drugiej z nich nie udaje się wyleczyć. Na Zachodzie umieralność z powodu tego raka maleje, w naszym kraju, niestety, jest ciągle bardzo duża. W przeliczeniu na liczbę ludności, w Polsce na raka szyjki macicy umiera rocznie 5 razy więcej kobiet niż w Finlandii. Zajmujemy pierwsze niechlubne miejsce w Europie.
Kobiety w Polsce umierają, bo dowiadują się o swojej chorobie za późno. To dlatego, że nie robią cytologii, która pozwala na wykrycie niemal wszystkich zmian w szyjce macicy, zanim przekształcą się w nowotwór. Zaledwie 30 procent Polek wykonuje cytologię raz na trzy lata.
*Co to jest szyjka macicy? *Jest to dolna, zwężająca się część macicy. Macica ma kształt stożka, przypomina odwróconą gruszkę. Składa się z dwóch części: 2/3 stanowi trzon – część górna, zaś dolna 1/3 to szyjka – część łącząca się z pochwą.
*Rak szyjki macicy jest powodowany przez określone typy wirusa HPV *Główną przyczyną zachorowania na raka szyjki macicy jest zakażenie wirusem brodawczaka ludzkiego (Human Papillomavirus, w skrócie HPV). Wirus ten występuje powszechnie we wszystkich populacjach na całym świecie. Zakażenie nim jest najbardziej rozpowszechnione wśród młodych, aktywnych seksualnie osób w wieku 18-28 lat. Najważniejszą drogą nabycia zakażenia są kontakty seksualne.
Ponad połowa aktywnych seksualnie kobiet i mężczyzn w pewnym momencie swojego życia zostaje zakażona wirusem HPV _Czy każde zakażenie prowadzi do rozwoju raka szyjki macicy? _Nie. Spośród ponad 100 typów wirusa HPV tylko kilkanaście wiąże się z takim ryzykiem. Do najgroźniejszych należą typy 16., 18., 31. i 45. Zdecydowana większość zakażeń jest krótkotrwała. Organizm dzięki mobilizacji układu odpornościowego pozbywa się zakażenia zwykle w ciągu roku. Jednak u kobiet o obniżonej odporności i z innych, dziś jeszcze nieznanych, powodów zakażenie przewleka się i może spowodować rozwój raka. Początkowo zmiany w komórkach są łagodne i łatwe do wykrycia w badaniu cytologicznym. Jednak, jeśli kobieta nie podejmie leczenia, może dojść do powstania nowotworu.
_Jakie są objawy zakażenia? _Większość zakażeń przebiega bezobjawowo, zwłaszcza w początkowej fazie. Samo zakażenie wirusami wysokiego ryzyka (np. typem 16. i 18.), które może z czasem prowadzić do rozwoju raka szyjki macicy, nie wywołuje żadnych niepokojących objawów. W stadium zmian przedrakowych, a nawet w fazie wczesnego raka, kobieta nie odczuwa bólu czy innych przykrych dolegliwości. Dlatego jedynym sposobem wykrycia zmian przedrakowych w obrębie szyjki i nowotworu we wczesnym stadium jest regularne poddawanie się badaniom cytologicznym.
Objawem zakażenia wirusem niskiego ryzyka typu 6. i 11. jest pojawienie się brodawek płciowych tzw. kłykcin kończystych na zewnętrznych narządach płciowych lub w okolicy odbytu kilka tygodni lub miesięcy po kontakcie seksualnym z osobą zakażoną. Jednak często wirus nie daje żadnych objawów, chociaż może być dalej przenoszony drogą płciową. To postać utajona.
_Czy kobieta zakażona wirusem HPV może mieć problem z zajściem w ciążę? _Zakażenie może zmniejszać zarówno szansę zajścia w ciążę, jak i jej donoszenia. Wiadomo, że niektóre poronienia, zwłaszcza w bardzo wczesnej fazie ciąży, są wynikiem zakażenia łagodnymi typami wirusa (typ 6. i 11.). Także zabiegi operacyjne wykonywane na szyjce macicy z powodu zmian wywołanych zakażeniem mogą być przyczyną trudności z zajściem w ciążę lub jej donoszeniem. Ponadto zakażenie wirusem może prowadzić do zaburzeń aktywności seksualnej.
U co drugiej Polki raka szyjki macicy wykrywa się zbyt późno _W jakim wieku kobiety najczęściej chorują na raka szyjki macicy? _Wyjątkowo przypadki raka szyjki macicy zdarzają się nawet wśród nastolatek (15-19 lat), nieco więcej zachorowań jest między 20. a 29. rokiem życia, ale prawdziwy dramat zaczyna się po 30. roku życia. Liczba chorych gwałtownie rośnie, osiągając szczyt w grupie kobiet w wieku 45-49 lat. Niepokojące jest to, że od początku lat osiemdziesiątych systematycznie wzrasta umieralność wśród młodych kobiet.
*_Jak można zapobiec rakowi szyjki macicy?_ *Najlepszą profilaktyką jest niedopuszczenie do zakażenia wirusem HPV lub unieszkodliwienie go w momencie, gdy nie doszło jeszcze do rozwoju zakażenia. Jest to tzw. profilaktyka pierwotna. Wtórna profilaktyka raka szyjki macicy polega na regularnym poddawaniu się badaniom cytologicznym, wykrywającym niebezpieczne zmiany.
Gdyby każda kobieta, choć raz w życiu zrobiła cytologię, ryzyko śmierci z powodu raka szyjki macicy obniżyłoby się o 40 procent_ Na czym polega badanie cytologiczne? _Jest to bardzo proste badanie. Trwa zaledwie kilka minut i nie wiąże się z żadnymi przykrymi doznaniami. Ginekolog specjalną szczoteczką pobiera wymaz z szyjki macicy. Preparat ocenia patomorfolog, który określa, czy komórki mają prawidłową budowę. Jeśli wykazują one zmiany zagrażające rozwojem nowotworu, ginekolog podejmuje najczęściej proste i całkowicie skuteczne leczenie zabiegowe.
_Dlaczego tak ważna jest cytologia? _Ponad 60 procent przypadków raka szyjki macicy stwierdza się u kobiet, u których nie wykonywano cytologii co najmniej w ciągu pięciu lat przed ujawnieniem się choroby. Większość z tych kobiet nigdy nie miała wykonywanej cytologii.
_Jak często należy robić cytologię? _Każda kobieta, która rozpoczęła współżycie seksualne, powinna zgłosić się na badanie nie później niż 3 lata od inicjacji lub w 21. roku życia. Do 30. roku życia badaniu należy poddawać się raz w roku. Potem, jeśli trzy kolejne wyniki były prawidłowe, cytologię należy wykonywać co 2-3 lata, chyba że lekarz zaleci częściej. Kobiety po 70. roku życia, które co najmniej trzy kolejne wyniki w ciągu ostatnich 10 lat miały prawidłowe, mogą już w ogóle nie robić cytologii.
_Czy może się zdarzyć, że kobieta ma prawidłowy wynik cytologii, a jest zakażona wirusem? _Tak. U kilkunastu procent kobiet, u których cytologia nie wykrywa żadnych zmian chorobowych, stwierdza się obecność wirusa HPV. Jeżeli to zakażenie utrzymuje się dłuższy czas, istnieje duże ryzyko wystąpienia zmian na szyjce macicy, spowodowanych właśnie infekcją wirusową. Oprócz badania cytologicznego warto profilaktycznie zrobić test DNA wykrywający zakażenie. Ośrodki specjalistyczne wskażą, kiedy takie badanie jest szczególnie potrzebne. Badanie nie jest refundowane.
* Już wkrótce szczepionka chroniąca przed zakażeniem HPV stanie się jedną z najważniejszych form profilaktyki pierwotnej raka szyjki macicy _Kto powinien się zaszczepić? _*Najlepsze efekty profilaktyczne przyniosłoby objęcie szczepieniem dziewcząt jeszcze przed inicjacją seksualną, zanim ich organizm zetknie się z wirusem. Szczepionka może być też bardzo skuteczna w przypadku kobiet w każdym wieku, jeśli nie są zakażone HPV. Wiadomo bowiem, że zapobiega ona zakażeniu, ale nie ma działania leczniczego. Na pewno korzyść ze szczepień mogą odnieść kobiety w wieku 25-30 lat nie zakażone HPV. Istnieją jednak przesłanki, że także u kobiet z utajonym zakażeniem, szczepionka będzie mogła zmniejszyć ryzyko wystąpienia zmian wywołanych przez tego wirusa.
_Czy jeśli się zaszczepię, to już nie będę musiała zgłaszać się na cytologię? _Szczepionka chroni przed zakażeniem 4 typami wirusa: typem 16. i 18. oraz typem 6. i 11. Najgroźniejsze są typy 16. i 18. odpowiedzialne za ponad 70 procent przypadków raka szyjki macicy. Jednak typów HPV wysokiego ryzyka jest więcej, dlatego nawet po zaszczepieniu, kobiety powinny zgłaszać się regularnie na cytologię. Może się bowiem okazać, że zostały zakażone typem wirusa, przed którym nie chroni szczepionka. Wirusy HPV typ 6. i 11. są przyczyną 90 procent przypadków brodawek narządów moczowo-płciowych. Szczepionka daje więc niemal całkowitą ochronę przed wystąpieniem brodawek płciowych.
Cytologia (wymaz z szyjki macicy) *Wykrywa niemal wszystkie istotne zmiany zachodzące w szyjce. Komórki, które poddaje się analizie, pochodzą z nabłonka pokrywającego szyjkę w jej części pochwowej. Żeby wynik był miarodajny, *lekarz pobiera wymaz z dwóch miejsc: z tarczy szyjki macicy, czyli miejsca najbardziej widocznego i kanału szyjki, znajdującego się nieco głębiej. Specjalna szczoteczka cytologiczna łatwo dociera do tych miejsc, a jej ząbki delikatnie ścierają nabłonek. W takim badaniu cytolog może rozpoznać nie tylko komórki rakowe, ale często również mikroorganizmy odpowiadające za stan zapalny, czyli także grzyby, bakterie, pierwotniaki. Sposób pobrania cytologii wpływa na trafność rozpoznania – zwróć więc uwagę lub zapytaj, czy twój ginekolog używa specjalnej szczoteczki cytologicznej. Pamiętaj, że w przypadku ginekologa nie obowiązuje rejonizacja. Sama możesz wybrać sobie lekarza. Cytologię najlepiej jest robić między czwartym dniem po miesiączce a czwartym dniem przed kolejną menstruacją.
Jeżeli planujesz badanie, przez 48 godzin poprzedzających je powinnaś powstrzymać się od współżycia i nie wykonywać irygacji pochwy. W ramach ubezpieczenia cytologia jest bezpłatna, wykonywana prywatnie kosztuje ok. 30 złotych. Wynik cytologii jest gotowy zwykle po 3-4 dniach. Do tej pory najczęściej był to opis, podający tzw. grupę cytologiczną (pięciostopniowa skala wg Papanicolau).
Grupa I – wszystkie komórki prawidłowe, II – zmiany w komórkach świadczące o stanie zapalnym, III – występują tzw. komórki dysplastyczne, które mogą się przekształcić w nowotworowe, IV – pojedyncze komórki nowotworowe, V – liczne komórki nowotworowe. Teraz, zgodnie z zaleceniami Unii Europejskiej, odbierając wyniki cytologii możemy otrzymać bardziej szczegółowy opis. Jest to tzw. system oceny Bethesda (nazwa pochodzi od miejscowości, w której ma siedzibę Narodowy Instytut Onkologii USA). Wraz z wejściem do Unii Europejskiej cytolodzy również w Polsce zaczynają stopniowo wprowadzać nową klasyfikację z bardzo szczegółowym opisem. Jeżeli dostaniesz taki wynik, nie przerażaj się, że może być on niezrozumiały. Jest to informacja dla lekarza, którą on Ci objaśni. Dla Ciebie taki opis będzie dowodem, że wymaz został pobrany i opisany bardzo precyzyjnie, zgodnie z najnowszymi zaleceniami.
Kalendarz badań
Zrób to dla siebie. Badaj się regularnie! 20-29 lat 1. Cytologia. Po raz pierwszy to badanie należy wykonać nie później niż 3 lata po inicjacji lub w 21. roku życia. Powinnaś powtarzać je co roku do ukończenia 30 lat.
2. USG piersi. Powinnaś je zrobić po ukończeniu 25 lat, chyba że wcześniej wyczujesz guzek albo lekarz zauważy coś niepokojącego i skieruje Cię na to badanie. Nie zapominaj o comiesięcznym samobadaniu piersi, a raz w roku poproś, aby obejrzał je lekarz.
3. USG przezpochwowe (wewnętrzne) narządów rodnych. Powinnaś je robić co dwa lata. To badanie pozwala na wykrycie wszelkich nieprawidłowości w budowie narządów rodnych. Jest to też jedyna metoda rozpoznania raka jajnika w stadium bezobjawowym, gdy nie daje żadnych dolegliwości i jest wyleczalny.
4. Poziom cukru. Po 25 roku życia przynajmniej raz na trzy lata sprawdź stężenie cukru we krwi na czczo. Poziom cukru (glukozy) powyżej 126 mg/dl (>7.0 mmol/l) może świadczyć o cukrzycy. Ta choroba dotyka coraz więcej ludzi na świecie. Mówi się wręcz o epidemii cukrzycy. Przez wiele lat choroba może nie dawać żadnych objawów, ale podstępnie niszczy serce, nerki, wzrok.
30-39 lat 1. Cytologia – co dwa lata, gdy 3 kolejne poprzednie wyniki były prawidłowe. Ginekolog może zalecić częstsze badania.* 2. Między 35-39 rokiem życia powinnaś zgłosić się na pierwszą w życiu mammografię.* Jeśli jednak lekarz uzna, że w Twoich piersiach przeważa nadal tkanka gruczołowa nad tłuszczową i wystarczy USG, w którym nie ma podejrzanych zmian, możesz z mammografią poczekać do 40. roku życia. Jeżeli jednak w Twojej rodzinie babcia, mama lub siostra chorowały na raka piersi przed 50. rokiem życia, nie wolno Ci odkładać badania, powinnaś mieć je wykonane po ukończeniu 35 lat.
3. USG wewnętrznych narządów rodnych – co dwa lata.
* Powyżej 40 lat 1. Cytologia* – co dwa lata, jeżeli lekarz nie zaleci częściej.
2. Mammografia – po 40. roku życia powinna być wykonywana co dwa lata, a po menopauzie raz w roku.
3. USG wewnętrznych narządów rodnych – co najmniej co dwa lata.
4. Badanie na krew utajoną w kale (pozwala wykryć nowotwór jelita grubego we wczesnym stadium) – raz na pięć lat.
5. Poziom cukru we krwi – co trzy lata, a osoby z grupy podwyższonego ryzyka co roku (z rodzin, w których już ktoś choruje na cukrzycę, osoby otyłe, prowadzące siedzący tryb życia, z wysokim poziomem trójglicerydów, z wysokim ciśnieniem tętniczym).
6. Badanie wzroku – koniecznie po 45. roku życia, chyba że już wcześniej pojawiają się trudności z czytaniem drobnego druku z bliska. Kontroluj wzrok co pięć lat.
Opracowanie: Prof. dr hab. med. Sławomir Majewski, dermatolog-wenerolog, Dyrektor Centrum Diagnostyki i Leczenia Chorób Przenoszonych Drogą Płciową AM w Warszawie, Członek Międzynarodowego Komitetu nadzorującego badanie kliniczne Future II nad szczepionką Gardasiltm (Silgardtm)
* Prof. dr hab. med. Marek Sikorski,* ginekolog-położnik, Wydział Nauk o Zdrowiu Akademii Świętokrzyskiej, Członek Polskiego Komitetu Ekspertów ds. profilaktyki i leczenia zakażeń wirusami brodawczaka ludzkiego
