Kiedy najczęściej występują zaparcia? Jakie czynniki je powodują?

W warunkach zdrowia do jelita grubego trafia ok. 10 proc. jelitowej miazgi pokarmowej, w której znajdują się niestrawialne węglowodany, białka, a także woda i rozpuszczone w niej elektrolity (wchłaniane przede wszystkim w jelicie grubym).

Na dobową ilość mas kałowych wpływają głównie dwa czynniki. Po pierwsze: skład diety i spożycie niestrawialnych substancji resztkowych (czyli włókien roślinnych, wybranych białek i węglowodanów). Po drugie: czas, przez jaki masy kałowe zalegają w jelicie grubym. Im dłuższa ich obecność w świetle jelita, tym więcej wody wchłania organizm, a stolec staje się coraz bardziej zwarty i twardy. W niektórych przypadkach taki stan może prowadzić do odczynu zapalnego ściany jelitowej.

W większości przypadków rozpoznawane są zaparcia czynnościowe – dolegliwość pojawia się bez uchwytnej przyczyny organicznej, gdy wyniki badań laboratoryjnych, obrazowych czy endoskopowych nie wykazują żadnych odchyleń. U podstaw problemu leżeć może czynnościowe upośledzenie procesu defekacji lub zaburzenie motoryki jelitowej. Nieprawidłowości w czynności motorycznej jelita wynikają najczęściej z nadmiernych skurczów lub atonii błony mięśniowej gładkiej jelita (tzn. zaniku albo redukcji zdolności mięśni do skurczu).

Podstawowa, uproszczona klasyfikacja zaparć czynnościowych wyróżnia zaparcia ze zwolnionym pasażem przez okrężnicę (całkowitym lub odcinkowym) oraz zaparcia z zaburzonym pasażem przez odbytnicę i odbyt. U niektórych pacjentów stwierdza się współistnienie tych nieprawidłowości.

Rzadziej przyczynę zaparć stanowią choroby układu pokarmowego (np. bliznowate zwężenia w niedokrwiennym zapaleniu jelita grubego czy zrosty i zmiany guzowate w chorobie Leśniowskiego-Crohna). Zaparcia mogą towarzyszyć też chorobie hemoroidalnej czy uchyłkom jelita grubego. Dlatego problemy z wypróżnieniem zawsze stanowią wskazanie do konsultacji z lekarzem, zwłaszcza jeśli utrzymują się w czasie i są oporne na postępowanie niefarmakologiczne Wszelkie niepokojące dolegliwości współwystępujące z zaburzeniami defekacji (tzw. objawy alarmowe, np. krwawienia z przewodu pokarmowego, nieuzasadniona utrata masy ciała, nocne bóle brzucha) wymagają pilnej oceny lekarskiej i pogłębionej diagnostyki.

Nie zapominajmy, że do zaparć przyczynić może się także stosowana farmakoterapia. Problemom z wypróżnianiem sprzyjają m.in. leki moczopędne, opiaty, leki psychotropowe, żelazo, leki przeciwdrgawkowe, blokery kanału wapniowego czy trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne.

W wielu przypadkach za trudności z wypróżnianiem odpowiadają aspekty psychosomatyczne – często niedoceniane i pomijane przez samych pacjentów. Należy mieć świadomość, że na funkcjonowanie przewodu pokarmowego istotny wpływ wywierają także czynniki cywilizacyjne i społeczne; nieustanny pośpiech, napięcie i stres psychiczny.

Bardzo często porannemu wypróżnianiu towarzyszy nerwowe zerkanie na zegarek i ekran smartfonu, a wizyta w toalecie staje się problematyczna: jest źródłem lęku i poczucia winy („spóźnię się/nie zdążę/zawiodę”). Codzienne celowe, wielokrotne i świadome hamowanie odruchu defekacji zmienia próg odczuwania parcia na stolec przez receptory czuciowe odbytnicy. Konsekwencją jest przewlekły skurcz zwieracza zewnętrznego i zaparcie nawykowe. Więcej o przyczynach zaparć przeczytać można na http://www.stopzaparciom.pl/.

Pierwszy krok w leczeniu zaparć stanowi modyfikacja stylu życia. Zaleca się regularną aktywność fizyczną, zwiększenie spożycia pokarmów ubogoresztkowych (do 20-30 g błonnika na dobę) oraz ilości wypijanych płynów (ok. 3 l dziennie). Postępowanie tego rodzaju bywa najbardziej pomocne w leczeniu zaparć czynnościowych i ze zwolnionym pasażem jelitowym.

Jeśli zmiana nawyków żywieniowych i aktywny tryb życia okazują się nieskuteczne, rozważa się wsparcie farmakologiczne. Większość pacjentów dobrze reaguje na leki na zaparcia dostępne bez recepty.

Najczęściej farmakoterapię rozpoczyna podanie środków pobudzających lub osmotycznych. Do leków o dobrze udokumentowanej skuteczności należy bisakodyl (ester octowy difenolu), zalecany do krótkotrwałego, objawowego leczenia zaparć (m.in. zaparć nawykowych, zaparć przewlekłych). Substancja czynna w jelicie grubym jest metabolizowana przez enzymy błony śluzowej do formy aktywnej farmakologicznie. Bisakodyl działa bezpośrednio na śluzówkowe i podśluzówkowe sploty nerwowe błony śluzowej jelita; stymuluje perystaltykę, ogranicza wchłanianie elektrolitów i poprawia uwodnienie mas kałowych, co rozluźnia ich konsystencję i ułatwia oddanie stolca.

Źródła:
Vitton V., Damon H., Benezech A. et al. Clinical practice guidelines from the French National Society of Coloproctology in treating chronic constipation. European Journal of Gastroenterology & Hepatology 2018. 30: 357–363.
Kienzle-Horn S., Vix J.M., Schuijt C. et al. Efficacy and safety of bisacodyl in the acute treatment of constipation: a double-blind, randomized, placebo-controlled study. Aliment Pharmacology & Therapeutics 2006. 23: 1479–1488.
Bove A., Bellini M., Battaglia E.et al. Consensus statement AIGO/SICCR diagnosis and treatment of chronic constipation and obstructed defecation (Part II: Treatment). World Journal of Gastroenterology 2012. 18: 4994–5013.
Bielecki K. Nazewnictwo w proktologii. Podstawowe pojęcia i definicje. Postępy Nauk Medycznych. 2013; 8 (26): 526–530.
Konturek J. Gastroenterologia i hepatologia kliniczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
Jarosz M., Dzieniszewski J. Zespół jelita drażliwego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2006.
Jarosz M. Normy żywienia dla populacji polskiej. Instytut Żywności i Żywienia, Warszawa 2017.
Dzierżanowski T., Rydzewska G. Zaparcie stolca – trudny problem leczniczy. Przegląd Gastroenterologiczny. 2012; 7 (5): 249–263.
Jarosz M., Dzieniszewski J. Zaparcia – porady lekarzy i dietetyków. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004.
Chirurgia Sabistona. Tom 4. Brzuch. Popiela T. (red. wyd. pol.). Wydawnictwo Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011.
Ciesielski P., Kołodziejczak M. Znaczenie objawów klinicznych w rozpoznawaniu chorób dolnego odcinka przewodu pokarmowego. Nowa Medycyna; 2009; 3: 163–168.
Czerwionka-Szaflarska M., Romańczuk B. Postępowanie w zaparciu czynnościowym stolca u dzieci i młodzieży. Forum Medycyny Rodzinnej. 2008; 5 (2): 349–357.
Payne A., Barker H. Dietetyka i żywienie kliniczne. Elsevier Urban&Partner, Wrocław 2013.
Hermann J., Kościński T., Drews M. Praktyczne zasady postępowania w zaparciach u dorosłych. Ginekologia Polska. 2012; 83: 849–853.
Szota M. Postępowanie w zaparciach. Lek w Polsce. 2013; 4 (264): 53–58.
Lacy B.E., Mearin F., Chang L. et al. Bowel disorders. Gastroenterology. 2016; 150: 1393–1407.
Matyja M., Haberka M., Olszanecka-Glinianowicz M. Żywienie i styl życia – najnowsze wytyczne AHA 2017. Medycyna po Dyplomie 2017; 26 (9): 20–23.
Postępowanie w zaparciu. Podsumowanie wytycznych American Gastroenterological Association 2013. Medycyna Praktyczna. 2013; 12: 44–50.
Szczepanek M., Goncerz G., Strzeszyński Ł.: Choroby czynnościowe układu pokarmowego – wytyczne rzymskie IV (2016). Część III: Choroby czynnościowe jelit. Medycyna Praktyczna 2018; 6: 18–29.
Postępowanie w nienowotworowych chorobach odbytnicy i odbytu. Podsumowanie wytycznych American College of Gastroenterology. Medycyna Praktyczna. 2014; 2015; 3: 26–34.
Gajewski P.(red.). Interna Szczeklika 2018. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.
eMPendium leki. Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, Kraków 2018.
Charytoniuk A., Simon K. Diagnostyka i leczenie zaparć u młodych osób. Medycyna po Dyplomie. 2013; 5, [dostęp online].
Mounsey A., Raleigh M., Wilson A. Management of constipation in older adults. American Family Physician. 2015; 92 (6): 500–504.
Bharucha A.E., Pemberton J.H., Locke G.R. American Gastroenterological Association technical review on constipation. Gastroenterology 2013. 144: 218–238.
Ford A.C., Quigley E.M., Lacy B.E. et al. Efficacy of prebiotics, probiotics, and synbiotics in irritable bowel syndrome and chronic idiopathic constipation: systematic review and meta-analysis. American Journal of Gastroenterology. 2014; 109: 1547–1561.
Pepin C., Ladabaum U. The yield of lower endoscopy in patients with constipation: survey of a university hospital, a public county hospital, and a Veterans Administration medical center. Gastrointestinal Endoscopy 2002. 56: 325–332.