Przesądy i zwyczaje teatralne

27 marca przypada święto ludzi sceny - Międzynarodowy Dzień Teatru. Nie da się ukryć, że teatr to dziwna instytucja. Rządzi się swoimi prawami, a aktorzy to ludzie, którzy wierzą w przesądy i w szczególny sposób pielęgnują teatralne zwyczaje. Na wróżebne znaki podatni są zwłaszcza aktorzy starszego pokolenia.

- Wychodząc z domu do teatru - mówi Ryszard Zarewicz, znany lubelski artysta, autor wielu książek o teatrze - aktor powinien unikać spotkania ze starymi kobietami, bo to przyniesie mu pecha. Gdyby zapomniał egzemplarza sztuki, lepiej niech się nie wraca, a jeśli tekst upuści na podłogę, koniecznie musi go przydeptać. Nie wolno kłaść egzemplarza sztuki na łóżku, kanapie czy krześle, gdyż wtedy jest pewne, że aktor "położy" rolę. Natomiast gdy w garderobie rozsypie się puder, niebawem zmieni teatr.

Zielony afisz znamionuje, że sztuka będzie miała powodzenie. Gdy zespół bawi się na próbach, publiczność przyjmie przedstawienie w grobowym milczeniu. Jeżeli próba generalna jest udana, na premierze będzie odwrotnie. Pawie pióra na scenie przyniosą kłopoty i nieszczęście. Trumna w spektaklu to śmierć kolegi, więc pewnie dlatego tak rzadko grywa się w teatrach "Mazepę".

Siostra zakonna na widowni to znak, że aktorzy zapomną tekstu. Remont teatru - zmiana dyrektora. Włączenie do spektaklu piosenki "Lecą świetliki" z opery "Lysistrata" - w teatrze na pewno wybuchnie pożar...

Czy owe przesądy faktycznie się sprawdzają? "I tak, i nie" - odpowiada Ryszard Zarewicz. Np. w teatrze Zelwerowicza wielokrotnie się paliło, ale ów artysta szalenie lubił arię o świetlikach. W przygotowanej przeze mnie bajce "Leśny śpiewak" też była wykonywana aria z "Lysistraty", ale jakoś do pożaru nie doszło.
Można by zapytać: dlaczego w teatrze jest tyle przesądów? - Po prostu na sukces zespołu składa się tyle irracjonalnych elementów, że tylko wiara w cuda może utrzymać aktorów w dobrej kondycji i w przekonaniu, że praca przyniesie efekty.

W teatrach obowiązują także swoiste zwyczaje. Służą one ponoć ... utrzymaniu dobrej atmosfery w zespole.
Aktorowi nie wolno bez wezwania odwiedzić dyrektora w gabinecie - wyjawia Ryszard Zarewicz. - Powód prosty - żeby nie posądzono go o to, że ... wyprosił sobie rolę lub złożył donosy na kolegów.

O swoim teatrze mówi się tylko dobrze, nawet jeśli rychło zamierza się zmienić teatr. Powstało zresztą powiedzenie, że dobry artysta zmienia teatr, natomiast zły - dyrektora. Aktorzy nie powinni wtrącać się ani krytykować koncepcji reżysera. Jeśli aktor zgodzi się zagrać w sztuce, powinien reżyserowi zaufać i przyznawać zawsze rację.

W teatrach, zwłaszcza przed wojną, panował zwyczaj usadawiania w garderobie aktorów według rocznika. Stąd żaden młokos nie dzielił nigdy miejsca z zasłużonym artystą. Nadal żywotny jest zwyczaj, że nie gwiżdże się w teatrze, bo można sztukę wygwizdać. A już nie daj Bóg, żeby ktoś wszedł na scenę w nakryciu głowy i w kaloszach. Nie należy jeść przed spektaklem cebuli ani czosnku. Kiedyś aktor miał prawo odmówić grania z partnerem, który spożył owe "pachnące" rośliny.

Wszelkie animozje zostawia się w domu. Nie komentuje się roli i sztuki będącej w toku prób. Do dzisiaj wielu aktorów udaje, że nie czyta recenzji. Powiadają wręcz: - Ja tego Płomyczka nie czytuję... Skądinąd wiadomo, iż z pobliskich kiosków, gdzie mieszkają aktorzy, na ogół znikają gazety, w których została zamieszczona recenzja z ostatniego przedstawienia.

- Kiedyś na afiszu widniały nazwiska tylko aktorów zawodowych, a role grane przez adeptów zaznaczano trzema gwiazdkami. Inna sprawa, to samo nazwisko artysty. Aktorzy noszący zbyt pospolite nazwiska, musieli je zastąpić pseudonimem. Bo i jakże to, jeśli ktoś nazywał się Słaby, czy mógł zagrać np. Hamleta? Albo nazwisko Biedny... W zestawieniu z kreowaną postacią też dawało niedobre skojarzenia.

- Zmieniano nazwisko, gdy w teatrze zatrudniono aktorów nazywających się tak samo. Takie przypadki rzeczywiście miały miejsce. Np. Solski nazywał się właściwie Sosnowski, lecz w teatrze, do którego się zaangażował, był już aktor o takim nazwisku. I dlatego popularny później aktor przyjął pseudonim. Podobnie Kazimierz Junosza-Stępowski przyjął nazwisko dwuczłonowe, żeby nie mylono go z zaangażowanym do tego samego teatru Leszkiem Stępowskim.

Leon Schiller wymyślił swojemu koledze Juliuszowi Maluszkowi nazwisko Osterwa. Dymsza nazywał się Bagiński, a Zbyszko Sawan - Nowicki. Aktorki zazwyczaj występowały pod panieńskim nazwiskiem. Zaczynały i kończyły karierę zawsze pod tym samym, mimo iż prywatnie przybierały kilka nazwisk, wychodząc po wielokroć za mąż.

Każdy aktor miał swoją publiczność. Uwidaczniało się to szczególnie podczas licznych tournée teatrów po kraju. To było widać, gdy w danej miejscowości widzowie adorowali jakiegoś aktora.
- Byłem świadkiem - wspomina Ryszard Zarewicz - gdy przyjechaliśmy w 1938 roku do jednego z miast na Śląsku z "Księżniczką czardasza" i jedna z naszych koleżanek znalazła w bukiecie pierścionek. Miała w tym miasteczku adoratora, pewnego zamożnego handlowca. Trafiały się ponoć w bukietach brylanty. Zdarzało się, że ulubienica publiczności dostawała olbrzymie naręcza kwiatów. Zazdrosne koleżanki cedziły do niej przez zęby: "Pani to chyba ma ogrodnika w rodzinie"...

Artyści zapraszali na przedstawienia swoich znajomych, przyjaciół. Oni, jakże często "podbijali bębenek". Bili brawo tak, że słabsza niekiedy rola wydawała się sukcesem. Maria Malicka kupowała przeważnie bombonierki i wręczała przed spektaklem bileterkom. Już one wiedziały, co mają robić na widowni. Zawsze zgotowały artystce taką owację, że inne pozostawały w jej cieniu.